Epicur
 Epicur a l'era un filòsof, nassù anviron dël 342 aGC an na famija ëd colon atenèis a Samo, andoa sò pare Neocles a l'avìa tramudà na desen-a d'agn prima. Dël 323 a l'ha visità Atene, cand Senòcrat a l'era cap dë scòla dl'Academia platònica e Aristòtil a dirigìa ël Liceo, ma tòst apress a l'ha argionzù sò pare a Colofon. Soa formassion filosòfica a l'é donca nen avnùita a Atene, giumai dominà da le grande scòle d'orientament idealìstich: a l'é avnùita pitòst ant l'ambient jònich, prima a Mitilen-e, peui a Lampsach, andoa a l'era ancor viva la tradission naturalista e materialista ch'a fasìa arferiment a Anassàgora e, dzortut, a Demòcrit. A sarìo stàit pròpe jë scrit ëd Demòcrit a cisselo a la filosofìa. Ël prinsipal dij sò magìster a l'é stàit an efet un democriteo, Nausifan ëd Colosson. Dël 306 Epicur a l'é tornà a Atene për fondé soa scòla, ciamà Giardin, che an efet as trovava ant ël giardin ëd soa ca. Già da sùbit la scòla d'Epicur a l'é butasse an contrast esplìssit e violent ant ij confront ëd l'Academia e dël Liceo, nen mach a livel dutrinal ma ëdcò da na mira organisativa: al contrari ëd cole-là, a l'era duverta ëdcò a fomne e s-ciav, scasi a sotligné sò arfud a identifichesse con la matris aristocràtica dle filosofìe idealiste. Tutun, la polémica epicurea a l'era adressà nen tant contra 'l pensé madur d'Aristòtil, ma contra col dij sò achit d'antonassion platònica, che antlora a l'era motobin pì conossù. Da antlora, la vita d'Epicur a l'é dësrolasse andrinta a soa scòla, fin-a a soa mòrt, avnùita a Atene dël 270 aGC. Epicur a l'é mai mariasse, ma a l'era moros ëd n'etera, Leonsia.
An efet, a disìa ch'a l'era debitor ëd soe teorìe dël piasì a Leonsia e ëdcò a n'àutra etera, Dànae. Epicur, filòsof dij sò tempmodìficaLa dedission esclusiva dël magìster a soa scòla, e dla scòla al magìster, a l'é tìpica dla condission dël filòsof (e pì an general dl'anteletual) ant la neuva situassion polìtica e sossial dla Grecia, andoa che l'autonomìa dle vàire sità - soens a regim democràtich - a l'era stàita giumaj rampiassà dal podèj assolù dle grande monarchìe burocràtiche-militar fondà dai sucessor ëd Lissànder ël Grand e gropà da na mira sossial a l'aristocrassìa.
An efet, Epicur a l'é ël prim grand filòsof ch'a òpera an costa neuva situassion e sò pensé a na resta marcà ëd fasson ancreusa.
La polìtica e le chestion dël podèj a son giumaj pì nen a la portà dël filòsof e dla sità anté che chiel-sì a viv.
Al màssim, l'anteletual a peul esse admetù a la cort tanme orator e pedagògo; si a arfuda ës ròl, 'me ch'a l'é ël cas d'Epicur, a-i resta mach la segregassion ant la scòla e l'arfud dla polìtica, o mej ëd soe sfaussarìe.
Da sòn a-i ven la dita epicurea viv ignorà, ch'a veul sugerì che la gòj e l'echilibri as peulo nen oten-se ant ël turbij dj'afé e dla vita pùblica, bele che ël savi epicureo a pòrta 'n rëspet ancreus për la vita sossial. An dzorpì che soe intrade al podèj, ël filòsof dij temp d'Epicur a l'ha ëdcò përdù ël rapòrt diret con la siensa: apress la fondassion dël Musé ëd Lissandria, l'arserca sientìfica as fa pì nen ant le scòle ëd filosofìa, coma ai temp ëd Platon e d'Aristòtil, ma ant la granda anstitussion sientìfica, che ël podèj real a cudiss con tant soen. Al filòsof a-j resta antlora mach la mission, an cost'época d'ancreus malasi sossial e anteletual, d'elaboré d'andicassion moraj, ëd forme ideològiche ëd cossiensa, ch'a oriento la vita dj'òm. Costa a l'é la mission ch'a l'é sernusse Epicur. Ël criteri ëd vrità e la teorìa dla conossensamodìficaPër fabriché na costrussion sientìfica a venta prima stabilì un criteri ëd vrità. Për sòn, la prima part ëd la filosofìa epicurea a l'é la canònica, visadì la dutrin-a dël criteri, ch'a l'é na teorìa dla conossensa e na lògica. Epicur a antërpreta la conossensa tanme un process material, dont la natura a resta ant ël sens dël toch: ij nòstri òrgo sensoriaj a son colpì da plance atòmiche, scasi dle pluce, ch'as dëstaco da j'oget e an na fan rivé la forma, dagià che a l'han la midema forma dij còrp dont a ven-o. Parèj, a travers dla sensassion la realtà midema a së smon a l'òm. Donca, la sensassion a l'é sempe vera; nen mach: a l'é l'ùnica forma sigura ëd conossensa, dagià ch'a rësguarda sempe un contat ëd l'òrgo ëd sens con n'oget corporal. Lë scond criteri ëd vrità a l'é constituì dai concet ch'a derivo an manera natural da sensassion arpetùe e memorisà. Costi-sì a son ciamà proless, visadì antissipassion e a son vàlid pròpe përchè a ven-o da le sensassion. Ël nòm proless a l'é dovrà për dì che con costi concet i podoma antissipé l'esperiensa, ant ël sens ch'an permëtto ëd giudiché dle còse ëdcò prima che coste a së smon-o a nòstra sensassion; a constituisso ij criteri për arconòsse lòn ch'i sperimentoma. Àutra còsa ancor a son j'opinion, che nojàutri is formoma për mojen dle liure antra arcòrd diferent, an formoland parèj dij giudissi. J'opinion a son nen vere daspërlor, ma a devo arsèive conferma da l'esperiensa. J'eror a nasso dai giudissi e da j'opinion nen confirmà che nojàutri is foma a propòsit dij dàit che ij sens an arvelo. A la finitiva, a parte da le sensassion e da j'antissipassion un a peul conòsse ëdcò lòn ch'a l'é nen d'amblé sota ij nòstri sens. Për ës but a travaja ël rasonament fondà an sël prinsipi dl'analogìa, për mojen dla qual i podoma fortì che chèich rapòrt atestà costant da l'esperiensa (për esempi col ëd l'òm e ëd soa mortalità) a son parèj an tuti ij cas, gavà ch'a-i riva n'esperiensa contraria. La canònica a stabiliss ëdcò un criteri ëd vrità për ël giudissi pràtich: cost criteri a l'é 'dcò chiel fondà an sla sensassion e a consist ant le doe afession ëd piasì e dolor, an basand-se an sle quaj as giùdica lòn ch'as dev serne e lòn ch'as dev ëschivié. L'ética e la teorìa dël piasìmodìficaËl pont ëd vista d'Epicur a l'é col d'un savèj essensial, gropà ai fàit an manera s-ciassa, proporsionà a la possibilità dl'òm e ai sò but pràtich. La part pì amportanta dla filosofìa epicurea a l'é donca l'ética; a chila-sì, la fìsica a eufr na base sientìfica e a smon le condission për la liberassion ëd l'òm da qualsëssìa sagrin ch'a ven da j'opinion fàusse: a-i é gnun-e càuse da fòra ch'a peulo fé peur a l'òm. L'òm a l'é lìber da tuta necessità esterior e a dev donca sërché an chiel-midem la rason fondamental ëd sò boneur o maleur. Ël boneur a l'é possìbil, scond chiel, si un a pija tanme régola positiva ëd vita ël piasì, antèis nen an soe conotassion sossiaj e psicològiche, ma d'amblé an cole naturaj, fisològiche, così coma a mostra ël criteri dla sensassion. Già la scòla sirenàica a l'avìa butà la bin ant ël piasì; Epicur as diferensia përchè a dà precedensa al piasì stàbil pitòst che al piasì an moviment. Sòn a veul dì che ël piasì ver a l'é në stat d'echilibri e d'armonìa, dont condission essensial a l'é l'assensa 'd dolor, ch'as oten prinsipalman an sodisfasend jë stìmoj primari parèj dla fam e dla sèj. Ël piasì epicureo a l'é donca në stat ëd calma e d'arpòs, na sensassion tranquila ëd suficensa e ëd pienëssa, un sentiment ëd gòj ëd vive. Për rivé a costa condission a venta pa andeje dapress sensa giudissi a qualsëssìa zanzij. An efet, Epicur a fa distinsion antra desideri naturaj, naturaj e necessari, fat. Mach a jë scond a venta andeje dapress, përchè a son indispensàbij, o bin për ël boneur, opura për ël benesse dël còrp, opura për goerné la vita midema. Bele ch'ij piasì dël còrp a son dij ben amportant, ancor pì amportant a son coj ëd l'ànima, përchè la rèis ëd minca sentiment ëd piasì a resta ant la serenità e ant l'impërturbabilità ëd l'ànima. Për sòn Epicur a arcomanda a l'òm un grand sens ëd moderassion ant l'arserca dij piasì dël còrp, dla richëssa e dla sodisfassion dij desideri. Essensial për argionze ël boneur a l'é la cossiensa ch'a l'é belfé oten-e ël piasì e che ël dolor a l'é limità: col fòrt a dura pòch, col ch'a dura a l'é nen grand. Ant l'istessa manera, un bon armedi contra 'l dolor a l'é la memòria dij ben passà e la sodisfassion ëd coj present, nen dësturbà da l'anvìa ëd lòn che un a l'ha nen e da l'afann për l'avnì. Si ël piasì a l'é l'eliminassion ëd lë stìmol, antlora vive ant ël piasì, visadì avèj gòj, a veul dì dzortut sofoché coj ëbzògn che për soa natura a peulo nen esse sodësfàit e cole peur che an ampedisso ëd gusté an manera seren-a ël piasì. La filosofìa as constituiss antlora tanme técnica dla censura dij zanzij e tanme meisin-a për esorcisé le peur. Ant ël prim dë sti significà-sì, la filosofìa a produv na saviëssa ch'a l'é pràtica dl'arnonsia, sorgiss ëd na seren-a impërturbabilità. An efet, Epicur midem a scriv: Cand ch'i disoma che ël but a l'é 'l piasì, i voroma pa dì ij piasì dij dësbàucc o dij riboteur, ma ël sufrì nen dël corp e l'esse nen bolversà ant l'ànima. Ël pensé sientìfich e religiosmodìficaEpicur a arpija l'atomism, la dutrin-a dont ël prim sostnidor a l'era stàit Leucip ëd Mileto (bele che Epicur a sostnìa che chiel-sì a l'ha mai esistì). La base ëd sò savèj a l'é 'nt la fìsica materialista ëd Demòcrit, an partend da l'esperiensa dla divisibilità indefinìa dij còrp. Për chiel, gnente a l'é creà dal gnente e gnente a peul dësparì ant ël gnente.
L'univers a l'é formà da àtom materiaj, invisìbij, etern e ch'a cangio nen, ëd forme e grandësse diferente.
Ël nùmer dj'àtom a l'é infinì e a-i na son infinì ëd minca forma, ma 'l nùmer dle forme a l'é nen infinì, bele che motobin grand.
A-i na j'é pa ëd tute le grandësse, che dësnò a sarìo visìbij. J'àtom a peulo devié da soa trajetòria për dë spostament dovù a l'asar e nen prevëdìbij.
Sti spostament për asar, sensa ij quaj j'àtom a bogërìo ëd fasson paralela sensa rancontresse, a detèrmino j'antruch e l'agregassion dj'àtom an dij còrp viaman pì complicà, fin-a a formé ël mond, o mej j'infinì mond che j'àtom infinì a formo ant ël veuid infinì.
A soa vira, ij mond a peulo dësblesse e dësparì a motiv dij crep con d'àutri àtom ch'a rivo. An ëtnisend-se al criteri dla sensassion evidenta, la fìsica d'Epicur a arfuda qualsëssìa prinsipi providensial o finalìstich, 'me che nopà a admëtìo Platon e Aristòtil: tuti ij process naturaj a son determinà da na causalità mecanicista e an lor a-i é ni but ni antension. Ël moviment e la composission dj'àtom a detèrmino tute le qualità dij còrp e soe trasformassion. A diferensa da Demòcrit, Epicur a pensa an efet che tute le caraterìstiche dij còrp, sia quantitative che qualitative, a sio franch ogetive. Fin-a l'ànima a l'é n'agregassion material, spatarà andrinta a tuta la strutura dël còrp. Ij còrp componù a son ëd doe sòrt: coj ch'a son bon a tnisse ansema da soj e coj ch'a peulo nen felo s'a son nen protegiù da chèich còrp pì sòlid. L'ànima a l'é ëd cost second tipo: fin ch'a l'é protegiùa dal còrp a l'é bon-a a avèj dle sensassion e a comunicheje al còrp, la natura dj'àtom ch'a la compon-o a-j përmet ëd conòsse, an arseivend j'ampression dj'àtom ch'a la colpisso. Ma a peul nen dzorvive fòra dël còrp: cand ch'a chita ël còrp a l'é dësperdùa e ël còrp, d'àutra part, a peul pì nen avèj ëd sensassion. Na part amportanta dla fìsica d'Epicur a l'é lë studi dij fenòmeno celest: as tratava d'opon-se a j'opinion tradissionaj ch'a s-ciairavo ant j'àster dle divinità bon-e a anfluensé lë score dj'event uman.
Scond chiel, j'àster a son dij còrp naturaj e le laj ch'a-j goerno a son anàloghe a cole dij fenòmeno naturaj ch'i conossoma ëd pì.
Epicur a ipotisa vàire spiegassion possìbij, ch'a contrasto però pa con ij prinsipi fondamentaj. But ëd la fìsica d'Epicur a l'é col ëd fabriché la plancia d'un mond andoa a-i sia gnun dissègn providensial (gnanca ëd punission) dla divinità, nì ëd badò o ëd responsabilità për l'òm: sòn a podrìa fé nasse tròpe speranse o d'afann e tëmme inùtij. Për ampedì tut sòn a venta ch'a-i sia n'euvra ëd conossensa total dël savèj fìsich, ch'a l'é fàita dal magìster; come a dis an soa litra a Eròdot, ai dissìpoj a-j bastrà conòsse mach n'abresé dogmàtich ch'a-j buta a l'arpar da cole speranse e cole tëmme, sensa carieje dël badò ëd n'arserca già fàita na vira për tute: costi abresé a son contnù an soe litre. Ël ròl dël savant e la vita assossiàmodìficaAnt un mond andoa che speranse, peur, sagrin e proget a son ëstàit ësterilisà, d'anté che la divinità e ël podèj polìtich as son ëslontanasse an dij pòst inarivàbij, ël savi epicureo a peul finalman coltivesse un canton ëd serenità privà, ant la pas dij desideri, ant l'esorcisassion dle tëmme, an essend-se concilià con j'esigense elementar dël còrp. Si ël piasì a l'é 'l criteri fondamental, la sernia dij piasì a ciama però na valutassion rassional, ch'a ten-a cont dël profit e dij dësvantagi che minca decision a compòrta: an sòn a consist la saviëssa, ch'a l'é la vrità màssima. Le còse ch'a peulo giuté l'òm an soa arserca dla tranquilità a son la modestia, ël rispet për j'àutri, l'amicissia.
L'amicissia a l'ha a soa adoss l'ùtil, ma sòn a ampediss pa ch'a sia s-cëtta e disinteressà, dagià che mach parèj a dventa vreman ùtil. Dagià che ël criteri ëd l'ùtil a l'é a la finitiva un criteri andividualìstich, a ven natural ch'as peul nen fortisse che giust e dësgiust a sio daspërlor la bin e la mal: a lo dvento për soe conseguense an sël sìngol. Ël problema dla mòrtmodìficaPër Epicur, l'òm a dev gnanca avèj tëmma dla mòrt: fin ch'i soma viv, la mòrt për noj a esist pa; dòp mòrt, i soma noj a esiste pì nen. Donca, për chiel, la mòrt a l'é an gnun-a manera n'esperiensa real për l'òm. Bele che la mòrt a l'é nen n'esperiensa dla vita, a venta tutun noté che la vita dël savi epicureo, con soa serenità e sò piasì, a resta ëdcò marcà da na disperassion cossienta. L'anfluss ëd sò pensémodìficaEpicur a l'é restà l'ùnich grand pensador ëd soa scòla; antra ij sò dissìpoj a l'é arcordà Metrodòr ëd Lampsach. Ël pensé d'Epicur a l'é stàit ëstudià e arpijà ant ij sécoj sucessiv. Ël grand poema ëd Lucressi, De rerum natura, a l'é n'esposission passionà dj'ansegnament d'Epicur. Sò pensé a l'ha anfluensà Lorenzo Valla, Gassendi (ch'a n'ha arpijane ël materialism, modificà ëd fasson convenienta), Hobbes. Karl Marx a l'ha scrivù soa tesi ëd làurea ansima al pensé d'Epicur e ëd Demòcrit. A pòrto sò nòmmodìficaEuvre prinsipajmodìficaEpicur a l'ha scrivù motobin. Ëd chiel an resto tre litre: a Eròdot (an sla fìsica), a Pitòcle (an sij fenòmeno dël cel) e a Menaceo (an sl'ética e la teologìa). An dzorpì i l'oma:
|