Filologìa

Da na mira etimològica, Filologìa a veul dì "amor dle paròle". S'as veul esse pì precis, a l'é mej dì "un vorej amprende ij dovré passà e present dij sistema ëd comunicassion antra përson-e". An costa dissiplin-a, lòn che le lenghe ch'as ëstudio a l'han an comun a l'ha pì d'amportansa che nen soa orìgin ò età (visadì, soa etimologìa), për tant che 'cò sti fator-lì a l'abio sò pèis. La paròla a ven dal grech philos (φίλος) ch'a veul dì amor e logos (λόγος), ch'a veul dì paròla. Për capì na lenga, la filologìa a sërca dë capine l'orìgin, e për via ëd sòn soèns a la diso "studi dij test e dle lenghe antiche", però costa a l'é n'antërpretassion nen completa. Ant le tradission acadèmiche ëd chèich nassion, për "filologìa" as antend lë studi ëd na lenga ansema a col ëd soa literatura e aj contest stòrich e cultural dont a fa da manca për podèj capì j'euvre literarie e j'àutri test ch'a l'abio d'amportansa cultural. La filologìa parèj a ven ciapé andrinta lë studi dla gramàtica, dla retòrica, dla stòria, dl'antërpretassion dj'autor e dle costume crìtiche associà con na chèica lenga. Col sust pì strèit ëd "lenghìstica stòrica", la filologìa a l'é stàita un-a dle prime manere che, dël sécol ch'a fa XIX la siensa a l'ha anandiasse a studié la lenga dla gent, ma peui a l'é stàita sorpassà da la siensa moderna dla lenghìstica dij prim dël sécol ch'a fa XX, për via dl'anfluss ëd Ferdinand de Saussure, ch'a l'ha fortì che ël parlà a sia la question pì fondamental. La filologìa a fa tesòr dl'esse bon a conòsse le paròle ëd na lenga da 'nt le rèis ëd n'àutra, ën trovand dle reìs e na gramàtica comun-a. Branche dla filologìa Filologìa comparativa Na branca dla filologìa a l'é cola dla lenghìstica comparativa, ch'a la studia le relassion antra lenghe. Dle ròbe ch'as ësmijo antra sànscrit e lenghe europenghe a son stàite notà fin dij prim dël sécol ch'a fa XVI e a l'ha mnà a pensé ch'a podèissa ess-ie stàit na lenga comun-a d'andova tute coste-sì a sarìo vnùite. Sta lenga ipotètica al dì d'ancheuj as ciama Pròto-Indoeuropengh. L'anteresse dla filologìa për le lenghe antiche a l'ha mnà a studié cole che dël sécol ch'a fa XVIII as consideravo lenghe "esòtiche", për via ch'a podìo fé ciàir ant sëj problema ch'a-i ero për capì e decifré j'orìgin dij test pì vej. Filologìa radical La filologìa radical a l'é un pijesse andré al dì d'ancheuj na tradission veja ëd sécoj ant lë studi dij test. Dëmentrè che la filologìa an sens largh a dòvra j'arzultà dl'arsërca testual coma na "preuva" për dle fórmole pì larghe e astrate, la filologìa radical a l'ha l'arsërca ant sëj test coma but ùnich. Coma esempi as peul portesse l'esplorassion filològica ëd culture antiche e moderne fàita da Nietzsche, tant ant sò travaj publicà che an coj nen publicà. Filologìa testual e modìfiche dij test A resto ant la filologìa ëdcò lë studi dij test e ëd soa stòria. An sossì a-i intro ëdcò dj'element ëd crìtica dël test, për provesse ad arfé ël test original ëd n'autor ën basand-se ansima a còpie diferente dij manuscrit. Sta branca d'arsërca a l'é anandiasse con lë studi dla Bibia e a l'ha na longa tradission, a parte da l'Arforma. Jë studios a l'han provasse a trové ël test original ëd la Bibia da 'nt le variassion ëd manuscrit ch'a son rivane. Ël midem sistema a l'é stàit aplicà a jë studi clàssich e aj test dl'età ëd mes për rivé a l'original dl'autor. Parèj a son fasse cole ch'a diso edission crìtiche, ch'a smon-o na version arfàita dël test, compagnà da na strutura crìtica, visadì dle nòte ch'a fan la lista dle vàire version ch'a-i son, e con lòn a lasso che jë studios a peulo conòsse la tradission antrega dël manuscrit e ch'a peulo discute dle variant. A-i é ëdcò un sistema dë studi colegà, ch'as ës-ciama crìtica slargà, ch'a studia col ch'a sia l'identita dl'autor, la data, la proveniensa dij test, e che a piassa 'l test ant un contest ëstòrich. Ste question filològiche a resto soèns malfé a separesse da cole d'antërpretassion, e donca a-i é nen un confin ciàir antra filologìa ed ermenéutica. Për via ëd sossì, quand a-i riva che 'l test a l'ha 'n gran anfluss polìtich ò religios (com a-i riva con la Bibia), a l'é malfé rivé a dle conclusion neutraj. A la fin dle fin, vàire studios a l'han pì car dë fé che nen dovré gnun utiss crìtich ëd filologìa testual. Dzortut ant la lenghìstica stòrica a l'é amportant studié ij materiaj registrà tanme ch'a son. Ël moviment conossù coma Neuva Filologìa a l'ha arfudà la crìtica testual përchè a fa rintré dj'antërpretassion editoriaj ant ël test e a ruin-a l'antegrità dla letura individual dël manuscrit, e con son a-j fa darmagi a l'afidabilità dij dat. Ij sostenidor dla Neuva Filologìa a insisto ch'a venta travajé da diplomàtich, visadì trasmëtte 'l test giust com a l'é trovasse ant ël manuscrit, sensa pa gnun-a modìfica. Filologìa cognitiva N'àutra branca dla filologìa a l'é cola dla filologìa cognitiva, la siensa ch'a studia test oraj e scrit, ën considerand-je coma l'arzultà dël process ëd pensé dle përson-e. Con sòn, sta siensa a fa paragon antra j'arzultà dla siensa testual e coj dl'arsërca sperimental tant ën psicologìa che ant ël camp dl'anteligensa artificial. Sta dissiplin-a an particolar a travaja con le modalità ëd trasmission dij test scrit e oraj, e coj process ëd classificassion dla conossensa. Ën basand-se ansima a la teorìa dl'anformassion: a la studia ël soget narativ, dzortut rësgoard a coma a ven-o sërnù sò componente a varda ël dësvlup dle fonsion ëd ritm e mètrica j'associassion semàntiche ant ël process dle carte cognitive a smon un fondament sientìfich për fé dj'edission crìtiche multimojen. Decifra ëd test antich N'àutra branca dla filologìa a l'é la decifra ëd sistema dë scritura antich, ch'a l'ha avù un sucess motobin spetacolar dël sécol ch'a fa XIX con la gramàtica egissian-a e assira. A parte da la gran sensassion ëmnà da la decifra e dal viragi ëd la Pera ëd Rosëtta, fàita da Jean-François Champollion dël 1822, an vàire a son provasse a decifré ij sistema dë scritura antich dl'Avzin Orient e dl'Egéo. Ël travaj ansima a le lenghe antiche dl'Avzin Orient a l'é andàit anans ampressa. a la mità dël sécol ch'a fa XIX, Henry Rawlinson ansema a dj'àutri a l'ha fàit la decifra dl'Iscrission ëd Behistun, ch'a smon ël midem test an vej persian, elamita e Acàdich, ën dovrand na varianta diferenta ëd cuniform për minca lenga. L'avej amparà a capì ël cuniform a l'ha mnà a la decifra dël sumer. L'hitita a l'é decifrasse dël 1915 për man ëd Bedřich Hrozný. Ël linear B, na lenga dovrà ant l'antich Egéo, a l'é decifrasse dël 1952 për man ëd Michael Ventris, ch'a l'ha mostrà che l'alfabet a scrivìa na prima forma ëd grech, che al dì d'ancheuj a diso grech ëd Micene. Ël linear A, visadì ël sistema dë scritura ch'a registrava la lenga anco' pa conossùa dla siviltà minòica, pr'adess as lassa anco' nen decifré, për tant che jë studios a sio provasse. Ël travaj a va anans ëdcò ansima a dij sistema coma ij geroglìfich Maya (con grand progress fàit dël sécol ch'a fa XX da lë studios Yuri Knorosov) e ansima a la lenga etrusca. Ch'a varda ëdcò Codicologìa Elocussion Paleografìa Nòte