Satélit natural

Doi satélit naturaj dël pianeta Saturn Un satélit natural a l'é qualsissìa còrp celest ant lë spassi ch'a òrbita dantorn a 'n còrp celest pì gròss dl'istessa natura, për esempi n'asteròid ch'a òrbita n'àutr asteròid. Për contra ij satélit costruvì da l'òm e butà an òrbita an dovranda 'd fusëtte a son dit satélit artifissiaj e a son na còsa bin diferenta: a l'é për lòn ch'as dis natural, për podèj fé la distinsion. Però fòra dai contest andova ch'a-i podrìa esse 'd confusion as dis bele mach satélit. Ël termo a l'é dovrà con valor esclusiv mach për ij satélit dij pianeta. Valadì che n'asteròid satélit ëd n'àutr asteròid pì gròss a l'é sempre n'asteròid, na galassia satélit ëd n'àutra galassia pì gròssa a l'é sempre na galassia, ma un "pianeta" (ipotétich) satélit ëd n'àutr pianeta pì gròss a l'é nen un pianeta, a l'é mach un satélit e pro. Për contra, combin ch'a sarìà nen ësbalià, ël termo satélit (ëd nòrma) a l'é nen dovrà për le stèile: se una stèila a òrbita dantorn a n'àutra stèila, alora as dis ch'a l'é soa compagna opura as dis che ansema a formo na stèila dobia o binaria, con tut ch'a podrìo avèj ëd taje motobin diferente. Ant ël contest planetari (pianeta, pianeta nan e asteròid) as peul trové 'd fasson equivalenta la paròla lun-a, dagià che ij satélit naturaj ëd j'àutri pianeta a son come la Lun-a për ël pianeta Tèra. Ant ël sistema solar Ses ëd j'eut pianeta dël sistema solar a l'han ëd satélit naturaj con na distribussion motobin varià: da la Tèra ch'a n'ha mach un a Saturn ch'a së stima ch'a n'àbia un pàira 'd senten-e. E 'dcò le taje a son motobin diversificà: le tre lun-e pì gròsse dël sistema solar (Ganimé, Titan e Calist) i podoma dì ch'a l'han ëd "taje planetarie" dagià ch'a son squasi istesse (fin-a superior për le prime doe) a cola dël pianeta Mercuri; dapress an ordin ëd grandëssa i trovoma àutre dodes lun-e amportante, con taje ch'a smijo e ch'a sorpasso cole dij pianeta nan; e peui tante d'àutre maraman pì cite con forme e dimension ch'a smijo a cole dj'asteròid. Fin-a an tra ij pianeta nan e ij grand asteròid ëd la sëntura 'd Kùiper a l'é bastansa normal trové 'd satélit, mentre a l'é ràir o squasi impossìbil për j'asteròid ëd cite dimension. As registro ant ël sistema solar gnun cas ëd satélit ëd n'àutr satélit e sòn a l'é na lògica conseguensa dla mancansa dë stabilità ch'a l'avrìà n'òrbita dël géner, però i podoma nen esclude ch'a-i n'esista quaidun. Satélit galileian ëd Gieuv La partìa 'd lun-e la pì amportanta e pì avosà a l'é cola dij satélit galileian, visadì le 4 grande lun-e dël pianeta Gieuv, ch'a son (ordinà për distansa orbital): Ìo, Euròpa, Ganimé e Calist; dëscurvìe da Galileo Galilei dël 1610 grassie a l'usagi d'un telescòpi. Le prime tre a son an arsonansa orbital an tra 'd lor ant ël rapòrt 1:2:4, valadì che an tant che Ganimé a fà un gir complet antorn al pianeta, Euròpa a në fà 2 esat, e Ìo a në fà 4 esat. Për contra Calist, la quarta lun-a, cola pì esterior, a l'ha gnun-e arsonanse con j'àutre tre. A l'é curios noté che ant ël sistema giovian a manco 'd còrp ëd taja antërmedia e, foravìa dij 4 satélit galileian nominà sì-dzora, tuti j'àutri a son motobin pì contnù an dimension. Sistema plutonian Pluton a l'ha na gròssa lun-a ciamà Caront. As costuma 'd dì parèj, ma për esse pì precis, conforma la definission sientifica, i dovrìo pitòst dì che Pluton e Caront a formo 'n sistema binari dagià che 'l barissènter a casca ant ël veuid trames ij doi. Ma peui a-i é 'dcò àutri 4 satélit pì cit ch'i dovrìo considereje satélit dël sistema Pluton–Caront, ma alora a sarìa pì nen un sistema binari an sens strèit dagià che j'àster an total a son ses. An pràtica për convension e për praticità as dis che Pluton a l'é 'n pianeta nan ch'a l'ha 5 lun-e, an lassand perde la chëstion dël barissèner. An efet l'UAI dël 2006 a l'ha arfudà d'uffissi la proposta d'arconòsse ant la numenclatura offissial ël sistema binari Pluton–Caront. Nòte