Viòla dij bòrgno

La Viòla dij Bòrgno, ciamà ëdcò Viola, Ghironda, Viòla de Roda o Bordonèira, a l'é në strument musical a còrde fërtà da na roa coatà d'ampèis (pleuga), bogià da na manoja. La roa a fonsion-a apopré 'me l'archet d'un violin. Le melodìe a son sonà ansima na claviera ch'a sgnaca dle tangent (Saltarej) — cit cun-i, fàit ëd sòlit ëd bòsch — contra un-a o pì còrde për cangié l'autëssa dla nòta. Coma la pì gran part djë strument a còrda a l'ha na cassia d'arsonansa për aussé 'l volum dël son. La pì gran part dle Viòle a l'ha pì còrde 'd bordon, ch'a fan na nòta costanta ch'a compagna la melodìa, e ch'a-j dan un son ch'a smija col ëd na musa. A l'é për sòn ch'a l'é sovens sonà ansema a muse, dzortut ant la mùsica tradissional piemontèisa, ossitan-a e an d'àutre part dël mond (për esempi an Fransa, Spagna o Belgi). Tante bande con Viòle a son-o ai sèmper pì numeros festival ëd mùsica folk an gir për l'Euròpa. 'L pì famos rescontr annual as ten dal 1976 a Saint-Chartier ant ël dipartiment ëd l'Indre. Orìgin e Stòria Dij vej a son-o l'organistrum Santiago de Compostela, Galissia As pensa che la viòla a sia nassùa da n'evolussion djë strument a archet an Euròpa ossidental o ant lë Vzin orient (coma 'l rebab) pòch anans al sécol ch'a fa óndes dGC. La prima testimoniansa scrita ëd në strument a còrda an Euròpa a l'é dël geògraf Persian Ibn Khordadbeh (mòrt dël 911) ch'a dëscrivìa la lira bisantin-a (lūrā), tìpica dël Imperi Bisantin. Un-a dle prime forme dla viòla a l'é stàit l'organistrum, un gròss strument con la forma 'd na froja con un longh còl andoa a l'ero logià ij boton, ch'a covrìo n'otava diatònica. L'organistrum a l'avìa mach un cantin e doi bordon, e na roa relativament cita. A l'era sonà da doi sonador, për le soe dimension: un a virava la manoja antramente che l'àutr a tirava an su ij boton. Costa manera ëd soné a l'é dëscòmoda, visadì a podìo esse sonà mach dij tòch bin lent. Le nòte a l'ero butà second la Scala Pitagòrica e l'organistrum a l'era dovrà dzortut ant j'ocasion sacre e për compagné ij còro. L'abà Odon ëd Cluny (mòrt dël 942) a l'avrìa scrit na cita descrission dla costrussion dlë strument antitolà Quomodo organistrum construatur, bele se a l'é rivane ant na còpia bin pì tarda, da tanti considerà un fàuss. N'àutr tratà dël sécol X ch'a podrìa avèj na testimoniansa ëd l'organistrum a l'é un manual ëd mùsica àraba scrit da Al Zirikli. Un-a dle prime rapresentassion ëd l'organistrum a l'é ant ël Pórtico da Gloria dël sécol ch'a fa XII ant la catedral ëd Santiago de Compostela, an Galissia, Spagna: a l'ha na gravura ëd doi musicista ch'a son-o. Pì tard l'organistrum a l'è vnù pì cit an manera che mach na përson-a a podèissa torné la roa e dovré ij boton. Costa neuva version as ciamava symphonia, a l'avìa la forma 'd na scatolëtta, tre còrde e na tastadura diatònica, ij tast a l'ero pa pì tirà da dzora ma sgnacà da sota. Ij boton butà parèj a l'ero motobin pì pràtich, e grassie a lor as podìa soné 'dcò ëd musica pì an pressa, tant a l'é vera che a la fin la neuva tastadura a l'ha sostituì la veja d'autut. Le descrission medievaj dla symphonia a pituro tute e doe le tastadure. Ant l'Arnassensa, la viòla a l'era në strument motobin popolar, ansema a le muse, e a ancaminava a pijé la fòrma moderna. A-i son le prime arpresentassion dël chien. Ël can a l'é un pont mòbil che, quand la roa a vira pì an pressa, as alva da la cassia d'arsonansa e a vibra, fasend ël tìpich zonzon rìtmich. Doe version a son ëstàite anventà ant l'Arnassensa, che peui a son vnùite le tìpiche forme dla viòla: un-a con la cassia d'arsonansa piata a forma 'd froja, l'àutra con la cassia arionda a forma 'd lut. Costa dariera version a l'é la pì dovrà an Fransa e an Piemont. Detaj dël Giardin dij Piasì ant la Tèra ëd Hieronymus Bosch, ch'a mostra la prima arpresentassion conossùa dël can A la fin dël sécol XVII l'evolussion dla técnica e dij gust musicaj a l'avìo da manca dla possibilità 'd cangié tonalità agilment, ròba impossìbil për la viòla (coma për la musa) an rason dij bordon. Sossì a l'ha esilià lë strument a le class sociaj le pì basse, dont chèich ëstranòm coma 'l piemontèis dij Bòrgno, o j'alman Bauernleier (lira dij contadin) e Bettlerleier (lira dij chiston). Tutun ant ël sécol XVIII l'amor për na vita bergera idealisà dal moviment d' Arcadia a l'ha portà un neuv anteresse dla nobiltà a la viòla. An cost perìod grand compositor a l'han scrit d'euvre për viòla e Museta, la pì famosa a l'é il pastor fido atribuì a Antonio Vivaldi, bele se pì probabilment a l'é 'd Nicolas Chédeville. Giumaj la forma a l'é cola dle viòle moderne, con doi cantin e doi o tre bordon, pì la trompeta. Ant cost moment la viòla a l'é spantiasse 'dcò a est, ant ij pais Slav, alman e an Ungherìa. La pì gran part dle viòle a l'era quasi dësparìa a l'ancamin dël sécol XX. Soa dzorvivensa a l'é gropà al Centro-Fransa (la vielle à roue), a l'Ungherìa (tekerőlant), a la Spagna (zanfona), e oviament al Piemont. Ambelessì l'ùltim violeur documentà a l'era Giovan Conte (stranomà Briga), nàit a San Damian an provinsa ëd Coni (mòrt dël 1932), bele s'a-i son dle neuve d'anònim sonador a Turin antra j'ani '20 e '40. Ëdcò an Ucrain-a a-i ero dij violeur bòrgno ch'a sonavo ant je strà, ch'a son ëstàit quasi tuti deportà da Stalin ant j'agn '30. Ancheuj, grassie al folk revival, lë strument a l'é torna motobin dovrà an tuta Euròpa, bele si an dij géner musicaj nen tìpich dla viòla. Dle neuve version a son ëstàite arsercà, an particolar dle viòle eletroacùstiche, con neuve possibilità sonore grassie a le moderne tecnologìe (grassie a l'amplificassion a l'é stàit possìbil sonela con la técnica dël tapping). La viòla dij bòrgno a l'é sonà da Der Leiermann l'ùltima canson dël Winterreise 'd Schubert. A-i é 'dcò e a l'é sonà ant ël film Captains Courageous (1937) da Manuel, anterpretà da Spencer Tracy. Glòssari Queidun ch'a son-a la viòla a l'é un violeur o un sonador ëd viòla, o ancora (da l'italian) ghirondista. Ij mòt për designé le vàire part dlë strument a son tradissionalment an fransèis, ma 'l gran dovragi ch'as fa ant j'ùltim ani an Piemont a l'é an camin a dësvlupé 'cò un léssic an piemontèis: trompette o trompeta: la còrda 'd bordon ch'a l'é pogià an sël can mouche: ël bordon, ël pì dle vire dëstacà (mut), acordà 'd sòlit na quarta o na quinta sota la trompeta petit bourdon o bordon cit: la còrda 'd bordon acordà n'otava sota la trompeta gros bourdon o bordon gròss: la còrda 'd bordon acordà doe otave sota la trompeta, o n'otava sota la mouche chanterelle(s) o cantin: le còrde ch'a fan la melodìa. La pì gran part dle vòlte a son doi, un (cantin gròss) acordà a l'unisson con la trompeta e l'àutr (cantin cit) acordà n'otava dzora, ma a peulo esse 'dcò 'd pì (fin a quatr) e acordà an manere diferente. chien o can: ël pont mòbil ch'a zonzon-a tirant: na cita còrda dovrà për controlé la sensibilità dla trompeta tangent o saltarej: cit cun-i ch'a toco ij cantin an manera da scursene 'l diàpason e aussé parèj l'antonassion dla còrda Ij Nòm dlë Strument Doi viòle a la mòda ungherèisa (tekerőlants) Ij dissionari piemontèis a dan come nòm mach "viòla dij bòrgno". Probabilment cost nòm a fa riferiment al son ch'a peul smijé col ëd na Viòla clàssica e al fàit ch'a l'era sonà da chiston e mendiant, ch'a l'ero o a fasìo finta d'esse bòrgno. Ant j'ùltim agn, sota l'influensa dl'ossitan, la prononsia a peul varié an "viola" (la "vioulo"). Anticament a l'era dovrà 'dcò "viòla de Roda", préstit dal catalan. An val Chison a peul esse ciamà "Bordonèira". Sossì a ven dël verb, an patois clusonench, "bourdounniò" visadì zonzoné. Com'a l'é fàita Le part ëd na viòla Roa e saltarej an s'na viòla con tre cantin. As peul vëdd-se la tastadura a la drita dla fòto Forma A son ëstàite contà 23 version ëd viòla e ancheuj a-i é pa na fòrma normalisà. Ansi la sperimentassion a pòrta a 'd variant sèmper neuve. La vielle à roue a ses còrde ëd Jenzat a l'é la pì comun-a, ma fòra dla Fransa a-i son pa scòle 'd lutié ch'a l'han podù ampon-e na forma normalisà. Le doe variant prinsipaj a son con la cassia a froja e con la cassia a lut. Tute doe a son dovrà an Fransa, nopà an Piemont la cassia a lut a l'é preferìa, al contrari 'd lòn ch'a càpita ant ël rest dl'Euròpa, andoa la pì gran part a l'han la cassia a froja. La forma a scatolëtta dla symphonia a l'é 'dcò dovrà da le bande 'd mùsica medieval. Còrde Ij cantin e la trompette a son fàit ëd buel, nopà për ij bordon e la mouche a son pì dovrà le còrde 'd Crin-a. A son dovrà 'dcò còrde an metal, dzortut për la mouche, o an nylon për ij cantin, bele se a la pì gran part dij musicista a-j pias pa. A son present an pì dle còrde simpàtiche ch'a intro an arsonansa e a ampinisso 'l son. Ij bordon a fan na nòta fissa e continua. Ij Cantin a son tocà dai saltarej ch'a cangio la longheur dla part vibranta dla còrda (diàpason), coma a fa 'l frojeur ansima 'l man-i ëd na froja. Le viòle pì veje a l'avìo ij boton butà second la Scala Pitagòrica, ma ancheuj a l'han tute na scala temprà con na tastadura cromàtica. Ancheuj l'estension a coata quasi doe otave cromàtiche. Për guerné le còrde e për avèj un bon son coste a l'han da esse anvërtojà con dël coton, butà an manera apropià për minca còrda. Se 'l coton a l'é mal butà a peulo vnì fòra dij fastidios rumor parassita, dzortut con le nòte pì àute. Un cit tòch ëd papé a lijè a l'é dovrà për regolé la giusta pression ansima a la roa. Ël Can Can, tirant e trompeta A partì da l'época arnassimental le viòle a l'han un pònt mòbil zonzonant ch'a së s-ciama can (dal fransèis chien, përchè la forma a arciama 'l can ëd na pistòla). Ant le viòle pì moderne a-j son fin a quatr can, an manera da cangié agevolment tonalità. La vibrassion dël can ansima la cassia d'arsonansa a l'é controlà da l'andi dla manoja. Ij violeur a son bon a controlé la roa con dij cit crep, parèj 'l zonzon a ven rìtmich e a peul dé espression al tòch sonà o giuté ant le danse. La sensibilità dël can a l'é regolà dal tirant, an manera da butelo a pòst con l'andi dla roa e dla melodìa da soné. A-i son vàiree técniche për dovré la trompeta. La pì dovrà a l'é cola 'd dé na cita acelerassion a la manoja a 'n moment precis ëd soa arvolussion (as deuvro për amparé ij quadrant ëd na mostra: mesdì, tre bòt, ses e neuv ore). Costa técnica, nassùa an Fransa, a së s-ciama coup. Se l'acelerassion a ten tut un gir dla manoja, an manera che 'l zonzon a sia longh, antlora as parla 'd coup gras. Ant ël tekerő, la viòla ungherèisa, a-i é un can che tutun a deuvra un cun-i ciamà recsegőék (literalment cun-i zonzonant) ch'a possa la còrda dla trompeta an bass. Sòn a smon un son e dle possibiltà rìtmiche completament diferente dal sistema fransèis. Version regionaj Na classificasion dle vàire version a l'é stàita fàita conforma a la dimension dla roa e da com a l'é fàit ël can: Roa Cita Cole con la roa cita (diàmeter ëd men che 14 cm) a son tìpiche dl'Euròpa sentral e oriental. A l'han mach tre còrde, an rason dla citëssa dla roa, e 'l bordon ansema ai cantin. Can controlà da na còrda Drehleier a pruss alman-a. Doi o tre bordon e un o doi cantin cromàtich. A l'han solitament ël Tirant davzin a la còrda, pitòst che a la manoja coma an cole fransèise. Can controlà d'un cun-i tekerőlant (Ungherìa). Solitament doi bordon (a vòlte tre) e un o doi cantin cromàtich. Drehleier Tirolèisa (Àustria). A smija a la tekerőlant, ma soens con tastadura diatònica. Sensa Can Viòla Slovacca (Ninera) fàita e sonà da Tibor Koblicek lira korbowa (Polònia). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatònich. lira/лира (Russia). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatònich lira/ліра (Ucrain-a). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatònich. La cassia a peul esse fàita d'un tòch ùnich ëd bòsch. ninera/kolovratec (Slovachia). A forma 'd froja. Doi bordon e un cantin diatònich. A smija a la tekerőlant ma a l'ha nen ël can. lira/vevlira (Svessia). Arcostruìa da esempi stòrich ant ël sécol XX. La cassia a peul esse longa o a forma 'd pruss. Solitament diatònica, ma a peul giontesse na seconda fila 'd boton sota coj normaj (al contrari 'd lòn ch'a càpita normalment) për fela vnì cromàtica. Drehleier a tulipan alman-a. Tre bordon e un cantin diatònich. Roa gròssa Le viòle con la roa gròssa (tra 14 e 17 cm) a son tìpiche dl'Euròpa ossidental. Costi strument a l'han ij bordon distant dai cantin, a l'han pì còrde e soens doi o tre cantin. La pì grand part a l'han ses còrde, ma a peulo rivé fin a quìndes. Can controlà da na còrda vielle à roue (Fransa). Solitament tre bordon e doi cantin, ma a peul esse 'd pì. La cassia a peul esse a froja o a lut. Niněra (Repùblica Ceca). La cassia a l'é a fòrma 'd froja. Ij bordon a peulo esse davzin o an mes ai cantin, ch'a peulo esse cromàtich o diatònich. A peul ëdcò esse sensa can. Sensa Can Zanfona (Spagna). A forma 'd froja, con tre cantin e doi bordon. Cole pì veje a son diatòniche. Citassion ant la mùsica popolar Ant la canson La bërgera fidela as dis che 'l bërgé, an sautand fòra da la baraca, as buta a soné la viòla. Belavans a-i é gnun element për savèj se belessì as parla ëd na viòla dij bòrgno o ëd na viòla classica, ma vist che la viòla dij bòrgno a l'era gropà a un mond viton, a l'é belfé che l'arferiment sia pròpi a costa-sì. Alberto Cesa a l'ha cujì ant j'agn '70 na canson antitolà Ninna nanna del gatto, andoa 'l protagonista dla canson a son-a na viola (sic) antramente ch'a buta a deurmi 'l gat.