Età dël bronz
|
L'Età dël bronz a l'é col perìod dël dësvlup dla siviltà quand la tecnologìa pì avansà an metalurgìa (almanch ant ël sens d'un dovré spantià e sistemàtich) a consistìa ëd técniche për la fusion d'aram e stagn da dij mineraj naturaj che a n'avìo n'àuta concentrassion, për peui fene na lega për colé dël bronz. PrinsipimodìficaLe marche pì veje lassà dël travaj dël bronz a son datà a la metà dël IV mileni aGC e an ven-o da ‘nt la cultura Maykop dël Caucas. == L'Età dël bronz dl'Avzin Orient ==iL'Età dël bronz ant l'Avzin Orient as divid antra tre period prinsipaj (le date a resto motobin aprossimà):
Vira un dë sti period-sì a peul ëdcò dividse an sotcategorìe pì curte, coma PEB I, PEB II, EBM IIa e via fòrt. La metalurgìa a l'ha anandià sò dësvlup ant l'Anatòlia (al dì d'ancheuj Turchìa). Le montagne dl'Anatòlia a smonìo motobin tant aram e stagn. D'aram as në gavava ëdcò a Cipro, n'Egit, ant ël desert dël Negev, n'Iran e tut anviron al Golf Pérsich. St'aram për sòlit a l'era mës-cià con dl'arsénich, ma con lòn che la domanda dë stagn a la continuava a monté a son finì për formesse dle rote comersiaj stabilisà për ël comersi, tant andrinta che fòra dl'Anatòlia. L'aram pressios as esportava ëdcò via mar fin-a a ij grand règn dl'Antich Egit e dla Mesopotamia. Ant la PEB a l'é viaman montaje l'urbanisassion, che a l'ha dait adoss a vàire sità-stat e a l'anvension dla scritura (ant ël perìod d'Uruk, IV mileni aGC). Ant l'EBM vàire moviment ëd popolassion a l'han cangià almanch an part lë schema polìtich dl'Avsin Orient (Amoriti, Hittiti, Hurrian, Hyksos e miraco ëdcò j'Israeliti). L'ÙEB a la resta caraterisà da la competission antra règn motobin potent, che as bogio ansema a sò vassaj (Antich Egit, Assiria, Babilònia, Hittiti, Mitanni). A-i ero dij contat motobin dësvlupà con la siviltà egéa (Ahhiyawa, Alashiya), contat andoa ël comersi dl'aram a giogava na part motobin amportanta. Ël fer a l'han anandiasse a travajelo n'Anatòlia, già ant l'ÙEB. La transission a l'età dël fer anviron al 1200 aGC a l'é staita pì un cambiament polìtich dl'Avsin Orient che nen n'amodernament dël travaj dij metaj. L'Età dël bronz egéamodìfica Le siviltà dl'Età dël bronz egéa a l'avìo daje forma a na ragnà ëd rote ëd comersi che a rivavo motobin lontan. Longh a sta ragnà a së mnavo a Cipro lë stagn e ël carbon. Ambelelà as gavava l'aram, dont as fasìa lega con lë stagn për fé dël bronz. Ij manufat ëd bronz a s'esportavo dadsà e dadlà fin-a a dle gran distance, e a tnisìo an pé la ragnà dij comersi. L'anàlisi isotòpica dlë stagn ëd vàire manufat ëd bronz dël Mediteran an mostra che ël mineral dovrà për feje a rivava bele che da ‘nt la Gran Brëtagna. La navigassion a l'era già motobin conossùa ant ël temp dont as parla, e a l'era rivà a un livel ëd maestrìa che a sarà pa pì passà fin-a a quand a sarà anventà (ò miraco mach anventà n'àutra vira) na manera për determiné la longitùdin, anviron al 1750 dla nòstra era. La Siviltà minòica a l'era basà ant la sità ëd Knossos, che a smija esse staita basta fòrta da coordiné e a difende sò comersi ant l'età dël bronz. Un dij problema pì grev d'ës temp-sì a l'é che a-i era pa gnun dj'utiss contabij dël dì d'ancheuj. Vàire autorità dël camp ëd jë studi a chërdo che j'antich imperi a tendèisso a deje pa basta amportansa a j'aliment base, e che a fusso pitòst anteressà a le mërcansìe da sgnor. Sossì a l'avrìa mnaje a meuire për la fam portà dal comersi antieconòmich. Coma che a sia rivasse a la fine dl'età dël bronz ant sta region-sì a l'é na question che a l'é ancó antramentr che a së studia. A-i son vàire preuve che dapress al domini minòich l'aministrassion dl'imperi comersial a sia passaje an man aj micenéo. A-i son ëdcò dle preuve che vàire stat vassal dij minòich a l'abio përdù na pì gran part ëd soa popolassion për via ëd fam e ëd pestilense, lòn che a podrìa volej dì che ant un chèch moment la ragnà dël comersi a sia blocasse, e con chila ë sia blocasse ëdcò col moviment ëd mërcansìe che a prevenìa fan e vàire maladìe colegà a la nutrission. As sa ëdcò che ël grané dl'imperi minòich, visadì l'area a setentrion dël Mar Nèiro, pròpe ant l'istess temp a l'é trovasse a perde na gran part ëd soa popolassion, e donca a l'é belfé che ant sti temp-sì a sia smonusse ëdcò na part ëd la coltivassion. J'ùltime arserche a l'han discredità la tesi che che la fin dël comersi dël bronz a sia rivà për via che le fonderìe a l'avìo brusà tuti ij bòsch ëd Cipro. As sa che ëd bòsch a Cipro a-i në j'era ancó motobin pì tard che sòn, e vàire esperiment a l'han mostrà che na produssion ëd carbon faita mach an local e ant la scala dont a l'avrìa fait da manca për na produssion ëd bronz coma cola dl'ÙEB a l'avrìa brusà tut an gnanca 50 ani. Na teorìa a dis che j'utiss ëd fèr a sio avnùit a dovresse viaman dë pì, parej a sarìa mancaje ël motiv për ten-e an pé ël comersi dlë stagn, e con sòn la ragnà comersial a l'avrìa chità-lì da travajé tan-me prima. Un-a pr'un-a le colònie dl'imperi minòich a sarìo trovasse antëcà suitin-e, fam, guère ò miraco na chèich combinassion dë sti tre fator-lì, e ant l'istess temp a l'avrìo pa pì podù dovré coj'arsorse ëmnà da motobin lontan che l'imperi a l'avìa garantìe aj temp dla trata dlë stagn. Për sossì a l'avrìo pì nen fajla a dzorvive. N'àutra famija ëd teorìe a varda a Knossos midema. Pròpe an col moment-lì a l'é rivaje l'erussion ëd Thera, a 40 mija a setentrion ëd Creta. Cheidun djë studios pì acredità a ipotisa che a sia staita na tsunami rivà da Thera a roviné le sità ëd Creta. Dj'àutri a diso che miraco sta tsunami a l'abia dësblà la marin-a cretèisa ant sò pòrt, e che parej ij cretèis a sio trovasse a perde dle bataje navaj d'amportansa fondamental; parej a sarìa rivaje che ant l'event LMIB/LMII (anv. 1450 aGC) le sita cretèise a sio brusà e la siviltà micenéa a l'abia pijait Knossos sota contròl. Se st'erussion a la fussa rivà a la fin dël sécol che a fa XVII aGC (coma giumaj a chërd la pì gran part dij cronologista) , sò prim efet a sarìo manifestasse ant l'época ëd transission antra EBM e ÙEB, pitòst che a la fin dl'ÙEB. Ma franch tutun a l'avrìa podù causé në straviron social che a l'avrìa ëmnà prima a la fin ëd Knossos e peui a droché la società dël bronz tuta antrega. Un-a dë ste teorìe-sì as concentra ansima a la part giogà da le conossense dij cretèis ant l'aministrassion dl'imperi, dapress a lòn che a l'era rivaje a Thera. Se tute le conossense a fusso mai staite concentrà a Creta, anlora a podrìa ëdcò esse che ij micenéo a l'abio fait dj'eror polìtich e comersiaj ant l'aministrassion dl'imperi cretèis, eror che a sio stait basta grev da drochelo. Vira un-a dë ste teorìe a l'é motobin convincenta, e vira un-a a l'ha dj'aspet che a peulo spieghé la fin dl'età dël bronz ant la region. Età dël bronz ëd l'Euròpa Sentralmodìfica Ant l'Euròpa sentral la Cultura Unetice dla prima età dël bronz (1800 aGC-1600 aGC) a la ciapa andrinta vàire comun-e pì cite, coma le culture dë Straubingen, d'Adlerberg e cola Hatvan. Cheidun-a dle sepulture pì fiamenghe, coma cola che as treuva a Leubingen, e dont cadò funerari a son an òr, a smija marché na chërsùa ëd cola stratificassion social che a-i era già ant la cultura Unetice. Për sòlit ij simiteri d'ës perìod-sì a son rèir e motobin cit. Dapress a la cultura Unetice a-i riva la Cultura dij tumuli, ant l'età dël bronz mojen-a (1600 aGC-1200 aGC). Sta neuva cultura a l'é marcà da la costuma dle sepulture a tumulassion. An Ungherìa, anviron aj tributari orientaj dël fium Körös, la prima età dël bronz a l'avìa s-ciairà ël rivé dla Cultura Mako, e dapress a chila la Cultura Ottomany e la Cultura Gyulavarsand. La Cultura dij camp d'urne (1300 aGC- 700 aGC) a riva ant l'ùltima età dël bronz, e a l'é caraterisà dë sepulture a cremassion. A ciapa andrinta la Cultura Lusassian-a ant la part oriental dla Germania e an Polònia (1300 aGC-500 aGC), cultura che peui a continua ëdcò ant l'età dël Fer. N'Euròpa sentral, dapress a l'età dël bronz a-i riva na cultura dl'età dël fer, la Cultura Hallstatt (700 aGC-450 aGC). Antra ij sit amportant a-i son: Età dël bronz nòrdica (1500-500 aGC)modìfica
L'età as divid antra ses perìod, numerà da I a VI, conforma aj travaj d'Oscar Montelius. Ant ël perìod Montelius V dj'àutre region a restavo già ant l'età dël fer. Età dël bronz britànicamodìficaAn Gran Bretagna as pensa che l'età dël bronz a sia andaita dal 2100 aGC al 700 aGC. L'imigrassion a l'avìa ëmnà dla gent neuva ant sj'ìsole da 'nt ël continent, almanch cheidun dj'imigrà a rivava da 'nt la Svìssera dël dì d'ancheuj, coma an mostro dj'esam dlë smalt dij dent, fait ansima a jë schéletro trovà ant ij sit dla prima età dël bronz anviron a Stonehenge. La gent ëd Beaker a l'avìa dle costume pitòst diferente da cole dla gent dël Neolìtich che a l'era staje prima. La modìfica dle costume a l'é staita amportanta, contut che as chërd che l'antegrassion a sia staita ëd cole pacìfiche, butand an consideran che vàire dij prim sit a cinta a smija pro che a sio stait adotà daj neuv rivà. La fiamenga Cultura dël Wessex a l'é dësvlupasse ant la Britania meridional pròpe an sti temp-lì. Ant sël pat, ël clima a stava virand-se ant sël pes, e andóa che na vira a fasìa càud e suit a l'é avnuit motobin pì ùmid, antramentr che as dësvlupava l'età dël bronz, lòn che a l'ha portà la gent a chité sò pòst bin vardà ansima aj brich, për tramudesse ant le valà pì drue. Gròsse cassin-e d'anlevament a son dësvlupasse ant le tere basse, lòn che a smija avej giotaje a la chërsùa dl'economìa e a polidé viaman pì ëd bòsch për fene pastura. La Cultura ëd Deverel-Rimbury a l'ha tacà a vnì fòra ant la sconda mità dl'Età dël Bronz Mojen-a (anv. 1400 aGC-1100 aCG) pròpe an sfrutand ste neuve condission-sì. La Cornovaja a l'era na pì gran sorgiss dë stagn për na gran part dl'Euròpa ossidental a l'aram as gavava da dij sit coma col ëd Great Orme ant ël Gàles setentrional. La strutura social a në smija che a fussa staita tribal, ma a resta viaman pì belfé noté dle marche ëd diversificassion social e ëd gerarchìe. A venta ëdcò dì che la sepoltura dij mòrt (che fin-a a sì a l'era staita për sòlit comun-a) a l'é avnùita maraman pì individual. Pr'esempi, ant ël Neolìtich për "ca dij mòrt" as dovravo dj'omèt ëd pere ambaronà. A sti omèt andrinta a-i restava na cita stansia për la sepoltura. Ò pura as dovravo dle tumulassion longhe për dle sepolture an comun. Ma bele che ant la Prima età dël bronz i tacoma a trové dla gent sotrà con na soa tumulassion individual, ò dle vire ëdcò con na bara faita ëd lastron e quatà da n'omèt ëd pere. Barche dl'età dël bronzmodìfica
Età dël bronz an PiemontmodìficaEtà dël bronz ant sle AndemodìficaAnt la region andin-a dl'América Meridional as pensa che l'età dël bronz a sia anandiasse anviron al 900 aGC, quand ij mèistr dla Cultura Chavín a l'han capì coma fé lega antra aram e stagn. Soe prime produssion a l'avìo natura dzortut d'utiss, coma piolòt, cotej e arnèis agricoj. Ma viaman che ij Chavín a-j pijavo la man a fé bronz e a travajelo, as son butasse a fé ëd ròbe motobin travajà e soagnà ant ij detaj, con na gran component decorativa; ròbe che as dovravo con dij but aministrativ e religios, e vàire àutri but sirimoniaj. Sòn ëdcò përchè për la gent ëd Chavín la decorassion an òr, argent e aram a l'era na costuma motobin consolidà già anas dë dëscheurve ël bronz. AsiamodìficaAn Cin-a l'età dël bronz a l'é anandiasse miraco anviron al 2100 aGC, a ij temp dla dinastìa Xia. A Ban Chiang (Tailandia, Asia Sud-oriental) a son trovasse dij manufat an bronz che a fan data al 2100 aGC [2]. La Cultura Erlitou, la Dinastìa Shang e la Cultura Sanxingdui dl'antica Cin-a a dovravo ël bronz për j'assiete dij sò rituaj, e ëdcò për j'utiss agricoj e j'arme [3]. Ant ël meridion dla Penìsola Corean-a, la fase mojen-a dël Perìod Mumun dla teracheuita (miraco anv. al 700-600 aGC) a l'ha viaman adotà la produssion dël bronz, dapress a un moment quand che dle daghe an stil Liaoning e dj'àutri manufat an bronz a l'ero scambiasse për avia comersial fin-a ant le part pì stërmà dla penìsola (anv. 900-700 aGC). Ël bronz a l'é restà n'element motobin amportant për ël sirimonial e le oferte mortuarie fin-a bele che al 100 dGC. Bibliografìamodìfica
Anliure esternemodìfica
|
