Évariste Galois

Évariste Galois Matemàtich. La vita curta, satìa e tràgica d'Évariste Galois a l'ha anspirà lìber, drama e film. A nass a Bourg-la-Reine (Fransa) ij 25 d'otóber 1811, fieul ëd Nicolas-Gabriel e d'Adélaïde-Marie Demante. La gioventura Fin-a a dódes agn l'ùnica soa magistra a l'é stàita soa mare; da cit Galois a componìa 'd vers e 'd diàlogh për amusé j'anvità ëd sò pare. Ant ël 1823, a dódes agn, a intra an soa prima scòla, ël licéo Louis-le-Grand an Paris: con la preparassion clàssica ëd soa mare, sò prim ann dë scòla a l'é stàit tut afàit un sucess. Da l'ann apress, però, sò anteresse a la literatura e a jë studi clàssich a l'é viaman ësmortasse, antramente che a ancaminava soa passion për la matemàtica. A les coma 'n romanz j'Éléments de géométrie ëd Legendre e j'euvre ëd Lagrange e d'Abel. Malgré soa genialità, ij sò professor a lo pijo pa an sël serio e a lo consìdero mach n'originalon ambissios. Tutun a l'é premià a l'esam general. A sëddes agn Galois a fa torna l'eror d'Abel e, për chèich temp, a chërd d'avèj trovà n'arzolussion elementar për l'equassion general ëd quint gré. Le delusion académiche A faliss doe vire ël concors d'intrada a la Scòla politécnica, lòn ch'a sarà për chiel sorgiss d'ameiror për tut ël rest ëd soa vita; as conta che a lë scond esam a l'abia përdù la passiensa e tirà lë scancelin contra n'esaminator, Dinet. Ant ël 1828 a rancontra Louis-Paul-Émile Richard, professor ëd matemàtiche speciaj a Louis-le-Grand, ch'a arconòss ël talent dël giovo. Dël midem ann Galois a intra a l'École Normale Supérieure. Ël maleur a smija acanisse contra 'd chiel: un sò artìcol mandà a l'Academia dle Siense a l'é consignà a Cauchy për ch'a lo esàmina e chiel a lo perd; n'àotra soa memòria mandà a l'Academia dle Siense a l'é dàita a Fourier, ma chiel-sì a meuir sùbit dòp e gnun a treuva pì ël manuscrit. Pes che tut, sò pare as massa. La polìtica e la përzon Soe delusion a lo posso sempe 'd pì vers l'angagg polìtich e ant ël 1830 as fà baré fòra da l'École Normale, apress avèj scrivù na dura litra a la Gazette des Écoles. Restà sensa arsorse, a serca ëd duverté un cors privà ebdomadari d'àlgebra superior, ma a treuva nen d'anlev. Republican avisch, a l'avìa aderì a j'Amis dël pòpol e a l'era angagiasse ant ij batajon dla vardia nassional, an pijand part ativa ai batibeuj arvolussionari ëd luj 1830. Soe posission estremiste contra Luis-Filip a lo fan ampërzoné për vàire mèis a Santa Pelagia, d'anté ch'a seurt ai 29 d'avril dël 1832 (ai 16 ëd mars a l'avìo trasferilo a l'ospidal, përchè a-i era an cors n'epidemìa ëd colera). La mòrt Galois a meuir a Paris, séguit a 'n duel con monsù Pescheux d'Herbinville dont le càose a son nen tant ciàire, ma peul desse gropà a 'd rason polìtiche. An rendend-se cont ch'a sarìa nen dzorvivù, a l'avìa passà la neuit prima dël combatiment a scrive an pressa a sò amis Chevalier na litra andoa a l'ha arcujì soe idèje matemàtiche. A l'alba dij 30 ëd maj 1832, Galois a rancontra sò aversari an sël teren dël combatiment. Ël doel a l'era a pistòla a vintessinch pass. Galois a l'é stàit colpì a la pansa e lassà për tèra. A neuv ore, un paisan ëd passage a l'ha mnalo a l'ospidal Cochin. Galois a l'é mòrt ël di apress, ij 31 ëd maj, ëd bonora. A l'é stàit sotrà ant la tampa comun-a dël campossanto Sud. Ant ël 1846 Liouville a l'ha rangià vàire memòrie e frament ëd manuscrit ëd Galois, ansema a la litra a Chevalier, e a l'ha pùblicaje an sò Journal des Mathématiques Pures et Appliquées. Sòn a l'ha përmetù a j'idèje ëd Galois dë spantiesse e d'arvelesse an tuta soa genialità. Sò travaj An soa vita motobin curta, Galois a l'ha scrivù pòch: a l'ha lassà un cit nùmer ëd memòrie, për la pì part framentarie e incomplete, ma a l'é stàit un faitor d'idèje. Sò travaj prinsipal a l'é lë studi dle condission d'arzolubilità dj'equassion për radicaj. A pronta le base ëd na teorìa general che a àplica an detaj a j'equassion dont ël gré a l'é 'n nùmer prim. Al 1m ëd mars dël 1829, Galois a pùblica soa prima memòria, n'artìcol an sle frassion continuà anté ch'a dimostra un teorema elegant an sle rèis ëd n'equassion algébrica ëd grad qualsëssia. Fondamental a l'é sò travaj ant la teorìa djë strop, dont a l'é l'ideator an soe linie generaj, bele che la prima definission formal dë strop a armonta al 1893, për euvra ëd Heinrich Weber; ëdcò 'l nòm strop (groupe an fransèis) a l'é antroduvù da Galois, dël 1831, parèj dij concet fondamentaj ëd sot-ëstrop normal e strop sempi. A pòrto sò nòm Camp ëd Galois. Coomologìa ëd Galois. Estension ëd Galois. Imaginari ëd Galois. Pian ëd Galois. Strop ëd Galois. Teorìa ëd Galois.