L'astësan a l'é un dialèt dla Lenga piemontèisa, ch'a l'ha le caraterìstiche dël Piemontèis oriental, dont a fan ëdcò part valsesian, monfrin, bielèis, vërslèis, lissandrin, langhèt, mongarelèis. A l'é parlà an Ast e provinsa.

L'astësan a l'é un dialèt ch'a l'ha 'na fòrt influensa dla koinè piemontèisa, bele s'a l'ha quaidun-e influense lombarde, për via dla vzinansa ëd cola region. Për esempi, as dise "sio", "sia" an leu dël Piemontèis comun "barba" e "magna", ma cost qui a l'è bele adess un dialèt dla lenga piemontèisa a tut ij' efèt.


Gramàtica modìfica

L' astësan, ant le bande meridionaj dla provinsa, a deuvra la A tònica velarisà, dont la a acentà a dventa scasi ò, e a së scriv "ä" (es. muräja, pronunsià muròja). Costa règola a val anche për ij përnòm (es. ä-i é, pronunsià ò-i é).

Caratteristich modìfica

D'àutre caratteristiche dl' astësan ch'as diferensio dal Piemontèis comun i son:

  • Quàich particip passà mascolin: (stà invece ëd stàit, invece ëd fàit)
  • Ij particip passà feminin: (passaja invece ëd passà)
  • La presensa ëd I an leu ëd E a fin paròla (butèssi invece ëd butèsse)
  • La pronunsia differenta dle E tòniche (andè invece ëd andé)
  • Ij përnòm personaj clìtich i son nen tùit obligatòri (varda la session dij vèrb)
  • Differense ëd quàich terminassion verbal (mi a l'heu invece ëd mi i l'hai)
  • Pronunsia ëd quàich O ch' a dventa Ò (frassiòn invece ëd frassion)
  • Quàich U i ven-o pronunsiaje I (chignà invece ëd cugnà )

Ij vèrb modìfica

vèrb "essi"

Mi (a) son
Ti 't sei
Chiel a l'è\Chila a l'è
Noj (a) soma
Voj i sej
Lor i\jë son

vèrb "avej"

Mi (a) l'heu
Ti 't hai
Chiel a l'ha\Chila a l'ha
Noj (a) l'avoma
Voj l'ej
Lor i l'han\i j'han

Esempi ëd dialèt astësan modìfica

Ël fieul sgairon modìfica

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici p. 506

Un òm l'avia doi fieui.
E ël pù giovo a l'ha dit a sò pari: "Pari, deme on po' la mia part!” E ël pari l'ha divis le sostanse fra lor.
Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l'è partì per un pais lontan, e là l'ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
Dòp che l'avia peui consumà tut, ant col paìs a-i è vnuje 'na gran fam, e chiel l'ha comensà a avèj ëd bsògn.
E l'è andàt a stè per servitor a cà d'un ëd col pais, dal qual l'è stat mandà an campagna an pastura ai crin.
Chiel al sercava d'empisse la pansa di giandi ch'a mangiavo lor; ma gnun a-j na dava.
Anlora, tornà ant se stess a l'ha dit: "Quanta gent ëd servissi an cà ëd mè pari a abondo ëd pan, e mi qui a meur ëd la fam!
Andreu dunque da mè pari, e a-j direu: Pari, mi già i heu fat mal avanti al siél e avanti a voi;
già mi i son pù nen degn che a 'm ciami vost fieul. Fèmi com un di vòst servitor
".
E aosandsi a l'è andàt da sò pari. A l'era ancora lontan, quand sò pari l'ha vist, e pijà da la compassion a-j è coruje 'ncontra, l'ha ambrassalo antorn al còl e l'ha basalo.
E 'l fieul a l'ha dije: "O pari, mi i heu pecà contra ël siél, e voi; già i son pù nen degn ch'a 'm ciami vòst fieul.
E 'l pari dis ai servitor: "Prest, porté la vestimenta pù bela, e vestilo subit; butèj l'anèl ant ël dì, e le scarpe ant i pè;
Mnè prest un vidèl gras, e masselo; mangioma e doma un past;
Perchè cost mè fieul a l'era mòrt e l'è risuscità; l'era perì e l'è stat trovà". E a 's son butase a mangiè.
Ël fieul pù vèj a l'era an campagna; tornand, e trovandsi vsin a cà, a l'ha sentì la musica;
E a l'ha ciamà ël perchè a 'n servitor.
Cost qui a l'ha dije: "Tò fradèl a l'è tornà, e tò pari l'ha fat massè un vidèl perchè a l'è tornà a cà san e salv".
Cost fieul l'è andàt an còlra e 'l voria nen entrè. Sò pari anlora a-j è vnuje 'ncontra, e lo pregava ch'a l'entrèissa.
E chiel a-j ha responduje: "Son tanti ani che mi a 'v serv, e i heu mai disubidivi; e voi a m'èi mai dami 'n agnèl da mangiè con i mè amis.
E dòp che cost vòst fieul, che a l'ha divorà la soa part con le dòne ëd mond, a l'è tornà, a-j èi massà un vidèl gras."
Anlora ël pari a-j ha dije: "Sent, mè fieul, ti a 't ses sempre con mi, e tut còs a mi i posséd a l'è tò;
A bsognava però dé un past e stè alegher perchè tò fradèl a l'era mort e a l'è risuscità; l'era perdussi e l'avoma trovalo."

Bernardino Biondelli, saggio sui dialetti Gallo-Italici, pag. 506

Na conta 'd Boccaccio (1875) modìfica

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 68

Sentì costa: aj temp dël prim re 'd Cipro, dòp che Goffredo ëd Bojon l'ha conquistà la Tèra Santa, a-j è ruvàje che 'na Guascon-a d'alto rango l'é andàita an pelegrinagi al Santo Sepolcro; e, tornand andrera, 'na vòta ch'a l'é stà a Cipro, certi plandron l'han insultàla malament. 'Sta pòvra sgnora l'avìa un bel lamentésse, j'era gnun ch'a podèissa consoléla. Anlora a l'ha pensà ëd ricori al re; ma, si sgnor, ch'i diso ch'a l'avrìa perdù ël temp e la pàira, përché 'l re l'era tant mòl ëd coragi e mal ansèm che, non basta ëd toleré le ofèise dij àitri, a n'agiuntiva chiel istèss ëd tut ij color; al punto che se quaicadun l'avìa ëd magon, s'armangiava a tacà chiel. 'Sta sgnora, sentend tut sòsi, e disperand ëd podèisse vendiché, tant për consoléssi ëd sò dëspiasì, l'ha pensà ëd stafilé la poltronerìa dël sovran. 'S n'è andàsne për conseguensa dnan da chiel, disendije: "Maestà! Mi i veno nen davanti a voi për otègni vendeta ëd l'ingiùria ch'a m'han fàmi: ma, tant për consolémi, i 'v prego ëd volèimi insegné 'd che manèra i sopòrti ij insult ch'a 'v fan, così për sentì dì; për tant ch'i peussa seufrì passientement col ch'a m'han fàmi a mi. Nossgnor sa s'i lo darìa a voi, quand i podèissa, da posto che i seurbi con tanta facilità".
Ël re, dòp esse stat fin anlora un fier poltron e san-sossì, coma 's l'èisso desviàlo da un seugn, l'ha comënsà a castié severament l'ofèisa ëd cola sgnora, peui l'ha continuà a pié sodisfassion contra chianque avèissa fat për l'avnì la pù pcita ofèisa a l'onor ëd soa corona.
Giovanni Papanti, I parlari italiani a Certaldo, 1875, pàg. 68-69

Autòr an astësan modìfica

  • Giovan Giòrs Alion (1460/1470 - 1529) un dij prim autòr an piemontèis, le sò euvre pù amportanti, le Farse, i son ëscrivùe an dialèt astësan.
  • Vitòrio Alfé (16 genè 1479 - 18 otòbar 1803) grand poeta, a l'ha scrivù doi sonèt polèmich an astësan.
  • Angelo Brofferio (6 dzèmbar 1802 - 25 magg 1866) a l'ha scrivù motoben ëd canson patriòttiche an astësan, mòlte i son stà anterpretàje dal cantant Gipo Frassino ant ël album Guarda che bianca lun-a (1974).

Musica modìfica

Ël grup musical dij Farinej dla Brigna, nà dël 1986, a canta ëdcò dle canson an dialèt, coma ad esempi "La mè Panda a perd i tòch", na parodìa dla canson "La mia banda suona il rock" ëd Ivano Fossati.

Proverbi modìfica

Cosach a son coj d'Ast, largh ëd boca, strèit ëd man.
Coj ëd San Damian tiro la pera e scondon la man.
Fa ëd pat ciàir e parla pòch.
Mostré ai gat a rampigné.
L'ha mangiaje fin-a le braje.
Chi a pissa ciàir s'anfot dij médich.
A l'ha sempi frèid ai pé.


Topònim modìfica

Nòm an italian Nòm an astësan
Asti Ast
Nizza Monferrato Nissa Monfrà
Canelli Canèj
Costigliole d'Asti Costiòli
Incisa Scapaccino Ansisa
Villanova d'Asti Vilaneuva
Cocconato Coconà
Portacomaro Portacomé
Cinaglio Sinaj o Sinacc
Villafranca d'Asti Vilafranca d'Ast
Maretto Maret
Roatto Ruat
Monale Monà
San Damiano d'Asti San Damian
Penango Pnangh
Cortandone Cortandon
Montafia Montafia
Montemagno Montmagn

Lese ëdcò modìfica