Art gòtica

La catedral ëd Colònia Ël gòtich a l'é në stil artìstich ch'a compariss vers la mità dël sécol ch'a fa XII ant l'Ìsola ëd Fransa (ma tòst a son rivà dle contribussion da l'Anghiltèra) e a së spantia an pressa an Euròpa findi al sécol ch'a fa XVI. A l'ha soe rèis ant ij grand cangiament ch'a son rivà ant l'Euròpa dël nòrd dël sécol ch'a fa XII, cand l'urbanisassion a l'é chërsùa an pressa, dzortut an Fransa setentrional. Da na mira cronològica a ven apress lë stil romànich e prima ëd col dl'Arnassiment. A sò temp gnun a l'ha mai dilo gòtich, sta denominassion a l'é nàita dij temp dl'Arnassiment con un but dëspresiant, che antlora as ciamava gòtich tut lòn ch'a fasìa pàu e s-giaj, con arferiment ai gòt. Pì anans ël sust dëspresiant dë sta paròla a l'é passà a l'espression vandàlich. Lë stil gòtich as caraterisa për sò echilibri antra realism e sò sens decorativ: sò anciarm a ven pròpe da st'echilibri antra 'l ver natural e la vrità artìstica, visadì antra le laj dël mond natural e cole ch'a men-o l'artista cand a l'é an camin a traté ël mojen ch'a l'ha sernù, ch'a sia ël metal, la pera, ël véder o ël color. Fassada dël Dòm dë Strasborgh L'architetura Artìcol prinsipal: Architetura gòtica A l'é ant l'architetura, prima che ant j'àutri camp, che già vers ël 1140-1150 as manifesto le forme ëd së stil neuv. Art figurativa Artìcol prinsipal: Art figurativa gòtica L'architetura gòtica dël Nòrd Euròpa a l'ha gavà la pitura tradissionala d'ant le cese: le nervadure dle vòlte e le vòlte a sest aùss dle catedraj a lassavo pì gnun-a surfassa lìbera. Lë spantiament dël gòtich A travers dij viage dj'architet e dj'artista e mersì a la difusion d'oget portàtij (lìber minià, avòri, bisó, smalt) ël neuv ëstil a së spantia a as ampon daspërtut. Un ròl fondamental a l'han avulo j'órdin religios e an particolar col dij monio sirsestens ch'a l'avìo tòst adotà an soe ca mare, dzortut an Borgògna, ij caràter dël neuv ëstil. Lë spantiament dl'órdin sirsestens an Euròpa e ij rapòrt che le neuve fondassion a goernavo con le ca mare, lë spostament dij monio costrutor o picapere, la sircolassion dë schema, piante e proget a l'han avù na gròssa amportansa ant lë spantiesse dël neuv ëstil an tute le region. Lë stil gòtich a l'é rivà ai pì àut livej ëd qualità e d'elegansa sota l'anfluensa dël mecenatism: ai mecenà a-j piasìa la blëssa, bele ch'a limitavo j'artista ai sò gust përsonaj. Ant un perìod ëd crisi greva dl'anstitussion amperial, ij modej ch'a rivavo da la Fransa, considerà la nassion pì moderna e potenta, a j'ero già mach për sòn pì prestigios. Tutun, ël lengage gòtich a pija forme diferente ant le vàire region: ij caràter ch'a pija a son anfluensà da le situassion locaj, da le tradission diferente, da le costume, da le struture sossiaj e polìtiche. An Anghiltèra, goernà da na dinastìa d'origin fransèisa, a l'é arseivù bin e con piasì; an d'àutri pòst a-i son pì 'd problema. Për esempi an Almagna, anté ch'a-i é na tradission amperial con d'amplicassion colturaj amportante; andoa che j'anfluense bisantin-e, cissà ëdcò da 'd motivassion polìtiche, a son ëstàite vàire e fòrte; anté che l'architetura romànica a l'ha lassà dij monument ëd grand amportansa e significà, gropà a la concession amperial, tanme le catedraj amperiaj dë Spira e ëd Magonza. Na geografìa artìstica dl'art gòtica a peul pa esse elaborà fòra 'd sò temp e a dev ten-e cont ëd confin polìtich ch'a son nen coj dël di d'ancheuj (e gnanca ël concet ëd confin a l'é col dël di d'ancheuj). D'àutra part a venta ten-e da ment ch'a-i ero a coj temp d'element religios e colturaj ëd caràter universal, për esempi l'usage dël latin tanme lenga ëd coltura, ch'a avzinavo motobin le class dirigente ëd tuti ij pais. La zòna dël gòtich a l'ancamin a l'era limità a la Normandìa, a l'Ìsola 'd Fransa e a l'Anghiltèra. Vers mità dël Dosent, a riva a pijé la Renania, l'Almagna ossidental, ël nòrd dla Spagna, Cipro e lòn ch'a-i restava dël regn ëd Gerusalem, l'Irlanda e la Norvegia. Pì tard, vers la fin dël sécol ch'a fa XIII e a l'ancamin ëd col ch'a fa XIV, a së spantia ancor ëd pì a est (an rivand a pijé Almagna oriental, Prussia, Polònia, Ungherìa, Boemia), a nòrd (Scandinavia) e a sud (an passand a sud ëd j'Alp, an Portugal e an tuta la Spagna). Lòn ch'a l'é motobin significativ a l'é che, pì tard, a rintrëran ant lë stil gòtich ëdcò le prime costrussion religiose che ij conquistador ëspagneuj a l'han tirà su ant ël Neuv Mond. Ël Dosent Ant ël Dosent a son realisà an Fransa le manifestassion pì esemplar dlë stil gòtich an architetura e scoltura e lë stil as ampon an Euròpa. A l'é an efet dzortut ant l'architetura e la scoltura ch'as realisa l'acetassion dle neuve forme, antant che ant la pitura a-i son j'arzistense pì fòrte. An Anghiltèra, l'architetura gòtica a intra an pressa, vers ël 1175, con l'arcostrussion dël còro dla catedral ëd Canterbury, dirigiùa da Guillaume ëd Sens e continuà da d'architet anglèis. N'antërpretassion anglèisa dël gòtich fransèis as treuva ant ij grand monument dël prim perìod, l'ansidit Anglèis dj'ancamin (Early English), ant le catedraj ëd Wells (anandià dël 1180), ëd Lincoln (ancaminà dël 1190) e ëd Salisbury. L'elevassion vertical dle costrussion a ven a esse men aùssa che an Fransa. L'organisassion dlë spassi a va nen dapress al model unitari tìpich dël gòtich an Fransa. Pì davzin ai modej fransèis a son j'euvre ch'a dipendo diret da la cort, tanme l'abassìa ëd Westminster, ancaminà dël 1245 për vorèj ëd re Enrich II. Ant l'àrea coltural alman-a la penetrassion dël neuv ëstil a l'é andàita pian e a l'é stàita pì contrastà, an amponend-se an tut ël teritòri mach ant la sconda mità dël sécol: ant le prime desen-e d'agn dël sécol la penetrassion a l'é stàita assè limità e a j'ero adotà ëd solussion contraditòrie. Le vòlte gòtiche a costolon a pogiavo ansima a struture murarie concepìe e spartìe conforma a 'd modej romànich e j'element neuv a j'ero acetà mach an part. Parèj, ëd sìngoj element gòtich a peulo trovesse ant la catedral ëd Basilea, an cola ëd Worms o an cola ëd Bonn, sensa che sòn a detèrmina an manera ancreusa l'aspet dla costrussion nì la strutura ëd sò spassi. Doi leu ëd difusion dël neuv ëstil a son ëstàit la Liebfrauenkirche ëd Tréviri e la cesa ëd Sant'Elisabeta a Marborgh, tute doe ancaminà dël 1235. As agiss, an tuti doi ij cas, ëd n'enta d'element gòtich an dë struture spassiaj e piante ch'a fan part ëd la tradission alman-a: la cesa ëd Tréviri a l'é a pianta sentral; cola ëd Marborgh, dont la part oriental (l'àbside e ij doi brass dël transèt) a l'é dissegnà con në schema a tërfeuj già dovrà an Santa Marìa an Capìtol a Colònia, as presenta coma na cesa a sala con navà àute istess. Costa situassion ëd contrast antra tradission locaj e solussion architetòniche moderne a cangia ant la sconda generassion ëd cese gòtiche alman-e, dont d'arpresentante a son la catedral ëd Colònia (ancaminà dël 1248) e la catedral dë Strasborgh: ambelessì l'aderensa al model fransèis a fa da padron-a an sla tradission local. N'esempi motobin significativ ëd gòtich an Piemont a l'é la cesa ëd Sant Andrea a Vërsèj, fondà dël 1219 da Guala-Bicchieri, ch'a rintrava da na mission an Anghiltèra. N'ancoragiament amportant a l'adossion dle forme gòtiche a l'é rivà da j'atività cissà da l'imperator Federich II. Ant ij vàire cantié che chiel-sì a l'ha fàit duverté, ant ij castej tanme Castel dël Mont, Catania o Pra, ant le cese, ant ij monument tanme la pòrta ëd Capua a l'han travajà d'ovrié ëd vàire proveniense. Un prim grand esempi dë scoltura gòtica a ven da l'atività ëd Mèistr Mateu al Pòrt dla Glòria a Santiago ëd Compostela, ancor a la fin dël sécol ch'a fa XII. Dël Dosent, an dzorpì che an Fransa, i trovoma d'esempi amportan a Strasborgh, Bamberga, Magonza, Naumborgh (anté ch'a son realisà d'euvre tra le pì fiamenghe ant la stòria dla scoltura gòtica), Sien-a e Firense. Për la pitura, n'euvra ch'a rintra tut afàit ant ël gòtich a l'é ël salteri ëd Robert de Lindesey (1220 anviron), anté ch'i trovoma na tënrëssa, na dlicatëssa, n'elegansa dle plance ch'a son tìpiche dël neuv ëstil. Dantorn a la mità dël sécol a travaja Matthieu Paris, ch'a l'ha fàit j'ilustrassion ëd vàire còdes con dij dissègn al trategg. Ant ël darié quart dël Dosent a-i é na presensa significativa ëd cola ch'a l'é për da bon na scòla ëd cort, ch'a travaja su comission reaj, motobin anfluensà da la miniadura fransèisa. An cost perìod a son realisà d'euvre tra le pì bele e amportante dla pitura gòtica europenga: l'autar ëd Westminster, cheidun-e dle piture muraj ant l'istessa cesa, tanti còdes minià ecessionaj, le broderìe fiamenghe ch'a archinco le veste litùrgiche, dissegnà da artista ëd cort e conossù sota 'l nòm d'opus anglicanum. Ij prodot ëd costa técnica, esportà tant ant l'Euròpa antrega e motobin apressià, a son ëdventà un mojen amportant për la difusion dle caraterìstiche dla pitura gòtica anglèisa. N'àutr esempi significativ dël neuv ëstil ant la pitura a son le miniadure ch'a fan d'ilustrassion a na còpia dël De arte venendi cum avibus ëd Federich II, anté ch'as dësvèila n'atension naturalìstica ecessional ch'a compòrta ëd neuve e pì precise manere d'arpresentassion d'osej e d'animaj. Ël Tërzent Ant ël Tërzent ël gòtich a dventa un lengage pa pì gropà a na region, ma për da bon ëspantià daspërtut. D'àutra part, ant ës sécol a-i riva un moment bolversant ëd la stòria europenga: la gran pest dël 1348, ch'a marca ëd bòt-an-blan l'ancamin ëd na longa fas ëd crisi e dë stagnassion demogràfica ch'a seghitrà për dij sécoj e ch'a menrà a na neuva distribussion, ëdcò geogràfica, dij sènter ëd podèj conòmich e dla richisia. Sìngole àree andoa che ël gòtich a l'era anstalasse dël Dosent a ven-o a pijé soa autonomìa e a smon-e soe contribussion originaj. Sòn a-i riva dzortut ant la pitura, anté ch'as manifesta n'arvolussion ancreusa. L'antrodussion dl'arpresentassion tridimensional da part ëd Giotto a realisa e a men-a a soe conseguense pì avansà col process ëd na figurassion neuva e pì universal dël mond e dla natura. Le novità mnà da Giotto a fan ël vir d'Euròpa. A l'ancamin dël sécol e peui sota Carl V, Paris a resta sènter ëd produssion artìstica d'amportansa ecessional, con laboratòri spessialisà an vàire técniche (orefisserìa, miniadura, scoltura e via fòrt); ma da banda ëd chiel dla sconda mità dël sécol a ven-o a pijé grand amportansa Digion, Bourges e Angers. D'àutra part Avignon, andoa a l'avìa tramudà la cort dël vësco ëd Roma, già vers ël 1340 a pija un ròl motobin significativ, anté ch'a passo vàire artista (dont Simone Martini, Matteo Giovannetti), as confronto dj'esperiense e as elàboro ëd modej ch'a son ësmonù ant l'Euròpa antrega. Le potensialità dla neuva pitura as manifesto a Firense e Sien-a; peui, ant ël cors dël sécol, ëd sènter assè amportant e ëd n'originalità ancreusa a s-ciòdo a Bològna, an Umbria, a Milan, a Veron-a. Sia diret che a travers la mediassion avignonèisa, lë stil senèis a dventa në stil antërnassional. Për la scoltura, monument amportant a son le pòrte an bronz d'Andrea Pisano për ël batisteri ëd Firense, ël sicl dij riliev dël cioché ëd Firense, coj ch'a archinco la fassada dla catedral d'Orviet, le tombe angioin-e ëd Nàpoli, j'arche scalìgere a Veron-a. Jë smalt ëd Sien-a a ven-o a avèj na gran difusion. Ant l'abassìa ëd Gloucester, antra 'l 1327 e ël 1377 tut l'anterior dël còro norman a l'é stàit modificà. Cost a l'é l'ancamin dlë stil përpendicolar. Le catedraj gòtiche d'Orviet, Firense e Sien-a a ven-o a pijé soa fisonomìa definitiva. An Toscan-a, l'architetura sivila as manifesta dzortut a Sien-a, con ëd fiamengh edifissi an mon (prim antra tuti ël Palass Pùblich). Antratant as multìplico j'antërvent urbanìstich, as fondo ëd neuve sità, tanme ël pòrt ëd Talamon, e as rangio e regolariso cole veje. Vers la fin dël sécol a Milan a l'é duvertà ël cantié dël dòm, anté ch'as confrontran le vàire esperiense europenghe. Prima dël dòm ëd Milan, an Lombardìa a l'era realisasse na bondosa e tìpica produssion ëd costrussion an mon, cese abassiaj (Ciairaval, Viboldon), cese dj'órdin minor, castej. D'àutri cangiament significant a ancàpito ant l'Euròpa oriental. L'imperator Carl IV a fa ëd Praga soa capital fosonanta d'esperiense antërnassionaj e a ciama a travajé ambelelà d'artista emilian, fransèis, alman. A fonda e a archinca ëd monument neuv, catedraj, castej e pont ch'a marcran ant ij sécoj la fisonomìa dla sità. Con na polìtica decisa ëd comission e d'anvestiment artìstich a pròvoca e a giuta jë scambi e la formassion d'esperiense neuve; a nass na neuva scòla pitòrica (la scòla boema) anté ch'as mës-cio ëd contribussion fransèise, senèise, emilian-e, alman-e, bisantin-e. N'àutra zòna rica, amportanta, particolar an cost contest a l'é cola alman-a, che tutun a l'é nen n'àrea omogenia. Armarchèivola a l'é l'atività ant la scoltura e le costrussion dij sènter tradissionaj, parèj dë Strasborgh e ëd Colònia. J'anfluense fransèise a resto fòrte, ma as armarco ëdcò ij prim sign ëd n'iconografìa neuva an rapòrt a 'n neuv tipo 'd religiosità e neuve forme ëd divossion. La lession dij grand pensador mìstich tanme Eckhart, Enrich Sus o Johann Tauler a l'ha compagnà la nàssita e ël dësvlup dj'Andachtsbilder, mistà fòra da qualsëssìa contest monumental, destinà a giuté la meditassion e la comossion dij fidej. As agiss ëd mistà chèiche vire bolversante, tanme le cros a forca anté ch'a pend un Gesù màire e splufrì, le pietà dolorose, Gesù a mesa figura ch'as alva ansima a n'erca tombal coatà 'd piaghe, Gesù a la colòna; opura d'arpresentassion pì dosse e tocante, tanme Gioann con la testa cin-a an sla spala ëd Gesù, isolà dal contest ëd la sin-a. A nòrd e a sud d'àutre sità a ven-o a pijé na gran amportansa, tanme Lubëcca e Noremberga, antant che con la sucession an sël tròno amperial dle dinastìe dij Lussemborgh e dj'Asborgh ël sènter ëd l'amper a tramuda da le tradissionaj sità renan-e vers sud-est: apress Praga a l'é Vien-a ch'a ven a pijé n'amportansa neuva. La sconda mità dël sécol a l'é dominà da na famija d'architet e scultor, ij Parler, dont ij mèmber a travajo an Boemia, an Almagna meridional, a Noremberga, antant che an architetura j'euvre pì significative a son le gran cese a sala dj'órdin mendich e le neuve cese parochiaj. Ël gòtich antërnassional Si da na part j'esperiense ant ël camp ëd l'arpresentassion dlë spassi ëd Giotto e d'Ambrogio Lorenzetti a l'han laorà un teren drù ëd partensa për l'arserca prospética arnassimental, da l'àutra l'armònica sìntesi plàstica-linear ëd Simone Martini a l'ha duvertà la stra a la pitura dël gòtich antërnassional. As agiss d'un lengage antërnassional an pitura e an scoltura motobin elegant e rafinà ma ant l'istess temp rich ëd precise notassion realìstiche, ch'as dësvlupa ant le dariere desen-e d'agn dël sécol ch'a fa XIV pròpe mersì al polissentrism ch'a l'era realisasse ant ël cors dël Tërzent. A l'é designà con l'espression gòtich antërnassional, ma a l'é ëdcò ciamà gòtich cosmopolita o fiorì o fiamengh; an alman as deuvro ëdcò Weicher Stil (stil còti) o Hofkunst (art ëd cort). A dura fin-a a le prime quatr desen-e d'agn dël sécol ch'a fa XV. Da na mira stòrica, a l'é belfé che ël gòtich antërnassional a sia nassù da l'arpijé da part dzortut d'artista parisin, ant la pitura e ant la miniadura, dlë stil tardiv ëd Simone Martini, portà a Avignon da chiel-sì, da Matteo Giovannetti e da d'àutri artista senèis. Da Paris, as sarìa spantiasse da na banda an Borgògna e an Fiandra, da l'àutra a Colònia e an Renania; për mojen dl'imperator Carl IV e ëd sò canslé Gioann ëd Neumarkt, lë stil franch-senèis a sarìa rivà an Boemia e da lì peui as sarìa spantiasse ant le sità anseàtiche e an bassa Sassònia. Da la Fransa a sarìa passà an Anghiltèra e da la Fiandra, për mar, a la penìsola ibérica. Cost moviment a-j va dapress a la gran ondà realìstica dël Tërzent e a l'ha soe conclusion con la pitura prospética ëd Masaccio e le neuve esperiense realìstiche dël Mèistr ëd Flémalle e ëd Jan Van Eyck. Ma coste neuve tendense a marcran pa la fin dël gòtich antërnassional, che an chèiche zòne as dësvluprà ancor për chèiche desen-e d'agn. Soa qualìfica d'antërnassional a sotligna ch'a l'ha avù vàire sènter d'elaborassion e ëd difusion. An efet soa produssion a l'é motobin ëspatarà e cheidun dij sò sènter prinsipaj a son a Praga, a Londra, an Catalògna, a Milan, ant le Fiandre, a Colònia, a Paris, a Digion e a Bourges. An Lombardìa a treuva soe prime espression vers la fin dël Tërzent con Giovannino de' Grassi e a l'ancamin dël Quat-sent con Miclin da Besozzo, ch'a trasforma ij contorn ëd soe figure an dij pretest për d'elegant rabesch linear. Pì tard a-i riva chèich sensìbil anfluensa arnassimental con Bonifacio e Benedetto Bembo. A Venessia, ël gòtich antërnassional a l'é amportà da Gentil da Fabrian e da Pisanel. Ël fenòmeno a toca an prim leu la pitura e, da na mira formal, as peul definì tanme l'aplicassion pì fòrta dël liniarism ornamental e dël colorism pur dël gòtich. Antra soe caraterìstiche a-i é dnans a tut na fòrta predilession për la linia svicia, dinàmica, ch'a crea ëd fantasìe armòniche e ëd fiorage elegant. An part as agiss dl'arprèisa dël vej liniarism gòtich, ëd na reassion a l'aprofondiment ëspassial, a na qualità d'arpresentassion tridimensional che durant ël sécol ch'a fa XIV a l'era amponusse daspërtut an sl'esempi ëd Giotto. Tutun cheidun dij pì grand mèistr dël gòtich antërnassional, tanme Jacquemart de Hesdin, M. Broederlam, ël Mèistr dël marëssal ëd Boucicault, ij frej de Limbourg, a son ëstàit dë sperimentador cossient e coerent dle possibilità neuve ch'a ufrìa l'arpresentassion tridimensional dlë spassi. Pì che abolì la tersa dimension, as son alternasse le fórmole d'arpresentassion ëspassial. La fasson ëd Giotto d'arpresenté lë spassi a l'era pì nen considerà tanme la sola norma bon-a për fissé le relassion antra j'element arpresentà; as duverta pitòst la stra a na solussion alternativa, ch'a peul coesiste con l'àutra andrinta a n'istessa euvra. Da na mira sossiològica, ël gòtich antërnassional a l'é considerà tanme n'art d'evasion: la guèra dij sent agn an Fransa, le lòte religiose an Anghiltèra e an Boemia, j'arvire sossiaj tanme cola dij ciòmp a Firense a l'avrìo butà na sensassion d'insicurëssa ant le class dirigente, an possandie a trové arpar ant ël mond dla fàula. D'àutra part, ant le monarchìe ëd Paris e ëd Praga a l'era an camin ch'as formava na class ëd fonsionari d'orìgin borzoà, ch'a l'avìo tendensa a fé soe cole fasson ëd vive dl'aristocrassìa feodal che lor-midem a j'ero an camin a rampiassé; ant le comun-e e le sgnorìe ël vej regim borzoà, pì o men democràtich, a passava ant le man d'oligarchìe ëd plutòcrat, ch'a sërcavo ëd legitimé sò podèj con d'ategiament aristocràtich. Coste considerassion a podrìo spieghé sia j'aspet pì arsercà dël gòtich antërnassional che sò naturalism framentari, conseguensa dla mentalità concreta dle class borzoà. La pompa, l'amplificassion, la ridondansa a son dj'àutre caraterìstiche dl'art ëd cost perìod ch'as artreuvo ëdcò ant ël vestì: ant le poulaines (scarpe a ponta motobin longa), ant ij dròlo capej a turbant ëd gust quasi vegetal, ant le manie larghe ch'a toco fin-a a tèra, ant le senture, ant le gran colan-e, ant l'esagerassion dj'ornament. L'amportansa determinanta dla mòda e dle costume ëdcò ant ël camp ëd le mistà sacrà a l'é 'n sign dël caràter motobin mondan dël gòtich antërnassional. A la fin dël Tërzent l'art dël gòtich antërnassional an pitura e an scoltura as ampon ant l'Euròpa antrega. La tapissarìa e l'orefisserìa A-i son dle técniche artìstiche che an cost'época a ven-o a pijé un ròl neuv e motobin amportant: la tapissarìa e l'orefisserìa. La tapissarìa a l'é l'equivalent tramudàbil dij fresch: a serv a archinché an pressa j'ambient anté ch'a stan ij potent, ch'a sio la sala d'un castel o ël pavajon d'un campament. A ven donca a taj për j'esigense ëd na casta aristocràtica-militar e, con soa bidimensionalità, a antërpreta an manera prestigiosa l'ambiguità ancreusa dl'arpresentassion ëspassial ëd costa fas ëstilìstica. L'orefisserìa a l'é ampegnà an fiamenghe euvre ëd microplàstica: cit arlichiari, partìe votive, trìtich motobin cit, spile, mudajon, colan-e. Ël cò dlë stil Le manifestassion pì àute dël gòtich antërnassional as treuvo ant la miniadura franca-flamanda e ant la scoltura ëd C. Sluter ant ël ducà 'd Borgògna, ant l'anciarmanta produssion ëd manuscrit minià a la cort dël duca ëd Berry, ant la scoltura dij Parler e ant la serie ëd Bele Madòne an Boemia, ant la pitura boema dantorn al 1400, an Mèistr Francke d'Amborgh, an Conrà ëd Soest, an Westfalia, ant ël dòm ëd Milan, ant la pitura e miniadura lombarde con Giovannino de' Grassi, ant l'euvra dë Stevo da Veron-a, Pisanel, Gentil da Fabrian, Lorenzo Monaco (dont ij color carià e ij contrast a son parèj che coj d'un miniador; soa linia pien-a ëd curve a l'ha a soa adoss Simone Martini e a l'é bin leugna da Giotto) e vàire d'àutri. Ël Quatsent L'ardità dël Tërzent a l'ha avù dij dësvlup motobin diversificà. Ëd neuve pràtiche e ëd neuve concession dël travaj artìstich a marco a Firense, con Masaccio, Nanni ëd Banch e Donatello, la fin dj'esperiense dël gòtich antërnassional, antant che la neuva architetura ëd Brunelleschi e Alberti a propon nen mach un vocabolari neuv, ma ëdcò dle neuve manere d'organisé ij cantié e na figura neuva d'architet. Tutun a l'é passaje motobin ëd temp prima che le novità fiorentin-e, a travers ëd vàire mediassion e trasformassion, a rivèisso a avèj anfluensa an sla situassion europenga. N'àutr pòlo d'inovassion a l'é manifestasse an Fiandra ant ël camp ëd la pitura. Ël taj con la situassion ëd prima a l'é però pa stàit autërtant precis: la neuva pitura realìstica flamanda a l'era nen basà an sël métod sientìfich prospétich tanme cola fiorentin-a anandià da Masaccio e parèj a l'ha podù seghité a dësvlupesse an compagnand-se bin con le forme gòtiche dël dissegn architetònich o dla scoltura. Cost taj men radical con la tradission e ël contest a l'ha përmetuje d'amponse an Euròpa ëd fasson pì spantià e pì lesta ëd lòn ch'a l'é sucedù për le novità fiorentin-e, dont l'acetassion a comportava ëd taj e ëd trasformassion motobin pì radicaj. A-i na ven che, s'as consìdera tuta le sena europenga, ël Quatsent a l'é ancor fòrt dominà da l'art gòtica, an particolar ant l'architetura e pì an general ant le vàire forme dël dissegn architetònich ch'as manifesto ant le piante, j'aussà, ij profij dij sìngoj element, la fasson ëd compartimenté e ij métod ëd costrussion. A l'é natural ch'as agiss d'un gòtich ch'a l'ha pì nen vàire da spartì con col dj'orìgin, ch'a l'ha rampiassà l'organisassion ciàira dlë spassi e la definission ësclinta dle struture architetòniche con la proliferassion dij detaj, con j'ornament e ij trafor bondos, con j'ambiguità arsercà dle solussion ëspassiaj. Ël gòtich tardiv L'espression gòtich tardiv a l'é dovrà dzortut ant la periodisassion dla stòria dl'architetura për caraterisé la fas madura ëd së stil an Euròpa. Bele che ij sò termo cronològich a son pa precis, as peul parlé ëd gòtich tardiv da la sconda mità dël Tërzent për rivé, almanch an vàire zòne, dritura findi al Ses-sent. Ant ij vàire pòst e colture, ël gòtich tardiv a pija forme e denominassion particolar. Për esempi, an Anghiltèra costa fas a pija ël nòm da la dinastìa Tudor e as manifesta dzortut ant le gran ca patrissie (tanme ant le part pì veje ëd Hampton Court). Ël gòtich tardiv alman, con soe gulie grandiose, soe cese a sala (Hallenkirche), soe vòlte ramificà as ciama Sondergotik; n'esempi a l'é la Wiesenkirche a Soest an Westfalia. Le cese a sala con navà àute istess a smon-o un model dlë spassi pì flùid e imprecis e sensa pì na ciàira orientassion privilegià parèj dël perìod prima. Ëdcò l'antich verticalism a va an crisi: ël gòtich fiamengh fransèis a opon a la verticalità na fòrta orisontalità, a la monumentalità na rafinà diminussion dë scala; n'esempi a resta ël còro dla catedral d'Albi. Bej esempi ëd cese dël gòtich fiamengh dël sécol ch'a fa XV e dl'ancamin ëd col ch'a fa XVI a son Notre Dame a Alençon, San Maclou a Rouen, San Gervasi a Paris, San Giaco a Dieppe e San Volfram a Abbéville. Un rich esempi a l'é ëdcò San Giaco ëd Liegi (1513-1538), anté ch'a-i comparisso d'element arnassimentaj, ma sensa modifiché la dlicà strutura gòtica. Lë stil fiamengh a l'é stàit tant vital che ant ij travaj eclesiàstich a l'é restà ëd mòda ancor vàire temp dòp che l'Arnassiment a l'é amponusse an sj'edifissi sivij. La tipologìa e la strutura dle costrussion religiose dl'época prima a son fòrt modificà sia da na mira decorativa che spassial e strutural: la decorassion a l'é voajanta e a peul esse tant complicà da stërmé fin-a le forme dla strutura portanta. Ël manuelin An Portugal ël dësvlup dël gòtich a pija ël nòm ëd manuelin, dal nòm ëd re Emanuel I (1495-1521). Bele che mach limità a 's regn, lë stil manuelin a l'ha n'amportansa ecessional ant la stòria dl'art portughèisa përchè a anandia na tradission local motobin original. Ël gòtich a l'era già spantià an Portugal durant ël regn ëd Gioann II; ël manuelin a l'é caraterisà da na crisi dël rigor formal dël gòtich, rampiassà, con na caria d'energìa, da l'antusiasm për la decorassion: ant un contrast significativ con le muraje veuide, ij portaj, le colòne, le fnestre a son arvestì da 'd baron bondos d'ornament plàstich-architetònich, dont ij motiv (cuchije o ramificassion vegetaj) a son pijà, almanch an part, da l'architetura indù che ij conquistador portughèis a l'avìo conossù an Asia. Antra le prime manifestassion dël manuelin a-i son ël convent ëd la Concession a Beja, la cesa ëd Gesù a Setúbal e Nòstra Sgnora dël Pòpol a Caldas da Rainha. Comsëssìa, ël sènter ëd formassion dij grand mèistr dël manuelin a l'é stàit dzortut ël convent ëd Batalha (1490-1515): da sì a l'han ancaminà d'architet parèj ëd M. Fernandes e D. Boytac. Ël dësvlup final dël manuelin a l'é dzortut gropà ai doi frej Arruba: Diego, che dël 1510 a l'ha fàit un travaj d'amportansa ecessional ant la cesa dij templar ant ël convent ëd Crist a Tomar (la fassada lateral dla cesa a l'é la ciadeuvra ëd n'àutr grand architet manuelin, J. de Castilho) e Francisco, autor dla tor franch original ëd Belém, a l'amboch ëd Tago. Lë stil manuelin a l'é stàit magnificà dai romàntich pr'ij sò contnù esòtich e sò sublim ardor fantàstich. Ël tramonté dlë stil Pian pianòt, con dij temp diferent ant le vàire region, ël sistema gòtich, pì nen conforma a le neuve struture dla coltura e a la fasson ëd pensé ëd le class dominante, a tramonta. Tutun, a venta pa consideré l'architetura gòtica tardiva tanme la fas decadenta dlë stil, ma pitòst parèj d'un perìod motobin rich e original ch'a marca në spostament ëd j'atèise e dle preferense estétiche; sensa esse rivà a esprime tuta antrega soa potensialità, a finiss për via dij gust neuv che le class dominante e le cort dij vàire pais a manifesto për dle forme neuve. An chèich canton ëd la provinsa anglèisa ël dzorvive dle técniche e dël repertòri formal dël dissegn gòtich a riva a crosiesse, sensa confond-se, con ij prim sign dël gòtich arnassent, an pien Set-sent.