Torton-a

Torton-a

Stat:	Italia
Region:	Piemont
Provincia:	Provincia ëd Lissandria
Nòm 'n italian:	Tortona
Coordinà:	Latitudin: 44° 53′ 50.3′′ N Longitudin: 8° 51′ 55.5′′ E Mostra an sla carta
Autëssa:	122 m s.l.m.
Surfassa:	98,87 km²
Abitant:	27.440 (2017)
Comun dj'anviron:	Bòsch Marengh, Carbunera, Carzòu, Castelneuv Scrivia, La Vilëtta, Lissandria, Paderna, Poncròu, Posseu, Sal, Sarzòu, Spinegh, Vigseu, Vila Vèrnia
CAP:	15057
Prefiss tel.:	0131
Còdes ÌSTAT:	006174
Còdes fiscal:	L304
Sant protetor:	san Marsian
Festa dël borgh:	6 ëd mars

Sit istitussional

Torton-a (Tortòna an dialèt local, Tortona an italian) a l'é un comun dël Piemont ëd 27.440 abitant ^[1], ant la provinsa ëd Lissandria.

As treuva an sla riva oriental ëd la Scrivia, antra la pian-a lissandrin-a e ij bòrd ëd la region dij Còj Tortonèis, ch'a fan part dël pre-Apenin lìgur-piemontèis.

Stòria

Ij prim ansediament ant la posission ëd l'atual Torton-a as fan armonté a l'época preistòrica, antra ij sécoj ch'a fan VIII e V prima 'd Crist. Tribù ligurin-e a l'avìo fondà ant la zòna dël castel un vilagi fortifià ciamà Dertona; da la sima dla colin-a a controlava la pian-a e j'anviron, che an coi temp a l'ero paludos e malsan. Dël 120 prima 'd Crist Dertona a a ven deduvùa tanme colònia roman-a, la prima an Piemont second lë stòrich roman Velleius Paterculus ant soa Historia romana (Eporedia a sarà fondà mach vint agn pì tard). Tra 40 e 30 prima 'd Crist, ant ël teritòri tortonèis a ven fàita na sconda dedussion ëd tère për ij veteran ëd guèra e a memòria 'd sòn, ël nòm ofissial ëd la sità a ven tramudà an Julia Dertona.

Ant l'età roman-a Dertona, colocà ant la Region IX "Liguria", a l'avìa na grand importansa stratégica e comercial përché as trovava al sènter ëd na rèj ëd vie 'd comunicassion ch'a colegavo le sità dla Galia Cisalpin-a: la via Postumia (ch'a andasìa da Génoa a Piasensa a Aquilèja), la via Emilia Scauri (ch'a andasìa da Vado Ligure a Àich a Torton-a) e la via Fulvia (ch'a andasìa da Polens a Ast a Torton-a. Dertona a l'era përtant motobin rica: a l'era fornìa d'edifissi pùblich (pòrti, fòro, teater, terme, biblioteca) e religios e a l'avìa dle fortificassion vajante sla colin-a. La tradission a veul che la Diòcesi 'd Torton-a a sia stàita creà a la fin dël prim sécol dòp Crist, për inissiativa 'd San Marsian (martirisà dël 122), ch'a l'avìa evangelisà j'anviron. Belavans a resto gnun-e testimonianse dle tante gesie (san Simon, san Marsian, santa Maria, san Stéo) e monasté (santa Femia) paleocristian, ma 'l gran nùmer d'artrovament d'inscrission e 'd luserne votive a lassa pensé che cola 'd Torton-a a fussa un-a dle pì grande e importante diòcesi dl'Àuta Italia.

La fin ëd l'Imperi Roman a marca 'dcò a Torton-a ël passagi da lë Stat struturà roman ai regn ch'as sucedo ant ij prim sécoj dl'Età 'd Mès, goernà maniman da Ostrogòt, Bisantin, Longobard, Franch. Dël 461 l'imperator Majoran a ven sassinà an sla riva dla Scrivia; ant la prima metà dël sécol ch'a fa VI l'imperator Teodorich a aprofita dle fortificassion për nominé la sità "grané dla Liguria". Ëdcò grassie a la protession ch'a garantìa 'l castrum ëd Torton-a, che an costa época a ven ciamà Tertona o Terdona, la sità a resist a la crisi e a fa da punt d'arferiment për tuta l'area, andova che sità roman-e tanme Libarna (davzin a Seraval, Iria (Voghera) e Forum Fulvi (davzin a Lissandria) a decado o a meuiro dël tut. La stòria local a ven ëdcò segnà da aveniment ëd rilev internassional: ëd l'833 l'imperatris Giudita, fomna 'd Ludovich ël Pio, a ven relegà ant ël monasté ëd Santa Femia; ëd l'877 l'imperator Carl II ël Plà e papa Gioann VIII a s'arfugio a Torton-a për dësfendse da Carlmann ëd Baviera.

Da la dissolusion ëd l'imperi ëd Carl Magn as fòrmo ant l'Italia stentrional le division an marche e Torton-a a fa part ëd la Marca Obertenga, ch'a andasìa da Génoa a Milan; la disgregassion ëd costa Marca a vëd un-a dle branche dj'Obertengh, la famija Malaspin-a, oten-e ël contròl ma mach për chèich agn. D'apress a l'ann 1000 Torton-a a viv na fase d'arnassita econòmica e demogràfica e la borzoasìa sitadin-a a pija cossiensa ëd sò podèj e a ciama 'd partessipé al goern ëd la sità, ansema a j'àutr podèj tradissionaj: vësco, vassal e funsionari comital e curial. A nass parèj la Lìbera Comun-a. Ël podèj ëd la sità sël teritòri sircostant a chërs sempe pì e j'anteresse 'd Torton-a a intro parèj an conflit con coj ëd Pavìa. Quand che l'imperador Federich I Barbarossa a cala an Italia për arporté le Comun-e dël Nòrd sota al sò control, Torton-a a resta aleà 'd Milan e an ostil a Pavìa, ch'a l'era da la part imperial. Dël 1155 le trupe imperiaj a ataco la sità che s'arend dòp doi mèis d'assedi: Torton-a a ven sachegià dai pavèis e le tor e le muraje a ven-o campà giù, ma a ven-o arcostruìe an pressa con l'agiut dij milanèis. Ant j'agn ch'a seguo, la sità a passa pì vire da la part ëd la Lija Lombarda o dl'imperador, a sconda dij conflit intern antra j'Antrìsech (Guelf) e j'Estrìnsech (Ghiblin) e dla conveniensa dël moment.

Dël 1347 Torton-a a ven conquistà da Luchin Viscont e a partessiperà parèj a le sòrt dël Ducà 'd Milan sota ij Viscont e jë Sfòrsa. Dël 1354 Galeass Viscont a signa jë Statù Sitadin ch'a resteran vàlid për sinch sécoj. Dël 1535 ël Ducà 'd Milan a passa sota jë spagneuj e Cristin-a 'd Danimarca, fomna dl'ùltim djë Sfòrsa, Fransesch II a arsèiv an dòte la sità 'd Torton-a. A mària an sconde nòsse ël Duca 'd Loren-a ma a passerà a Torton-a l'ùltima part ëd soa vita. Për jë spagneuj la sità a arpresenta ël baluard meridional dël Ducà e për sòn a dessido 'd fortifichene la part pì àuta, ch'a l'era stàita 'l cheur ëd l'abità medieval, për fene na fortëssa vajanta. Ël neuv castel a s'angrandiss e a finiss con l'inglobé la vèja catedral, ël grandios palass vëscovil, la cesa 'd San Gioann an Pissin-a e sò batisté, ël convent paleocristian ëd Santa Femia, ël monasté 'd San Dumini e la cesa 'd Sant Andrea. La catedral a l'é transformà ant ën magasin ëd munission e dël 1609 a l'é colpì da na lòsna e a s-ciòpa përdendse completament. Dël 1706, dòp ëd la guèra 'd sucession ëspagneula, Torton-a a passa sota a j'austrìach për na trenten-a d'agn ma dël 1738 ël re Carl Emanuel III ëd Savòja a riess a anëttla al Regn ëd Sardëgna. Sò sucessor, Vitòrio Medeo III a fa arcostruì ël fòrt antra 'l 1773 e 'l 1778.

Con la dissèisa an Italia 'd Napoleon Bon-a-part dël 1796, la sità con sò fòrt a l'é cedùa a la Fransa an séguit a l'armistissi 'd Cherasch. Contut che dël 1799 a dev arendse a le trupe austrìache e russe dël general Suvorov, Torton-a a torna an man fransèise dël 1800 d'apress a la Bataja ëd Marengh ma për j'acòrd polìtich antercors antra Napoleon e lë tsar Lissànder I, la fortëssa a ven fàita brilé e demolìa dël tut. A resta mach pì na tor, ch'a l'é un dij sìmboj dla sità. D'apress a la fin dl'Imperi 'd Napoleon, Torton-a a torna definitivament ant ël Regn ëd Sardëgna, ant la Divison (peui Provinsa) ëd Lissandria, a cap ëd la Provinsa (peui Sircondari) ëd Torton-a e a cap d'ën Mandament comprendent ëdcò Carbunera, Poncròu e la Vilëtta. Për Torton-a l'Eutsent a l'é 'n sécol ëd richëssa caraterisà da 'n grand arnovament urbanìstich: as costruisso ël Teatro Civich (1838), la Caserma dij Carabinié (1842), ij Pòrti dla via Emilia (1848). La sità a aderiss a j'ideaj dël Risorgiment e a son vàire ij tortonèis ch'a partécipo a le guere d'indipendensa.

Dël sécol ch'a fa XX, a va anans ël process dë svilup econòmich e urban ëd la sità: a nasso tante industrie e bon-a part dël sènter a ven anmodernà. Dël 1931 don Luis Orione a costruiss ël Santuardi dla Madòna dla Guardia. D'apress a la Sconda guèra mondial, ch'a l'ha causà gran darmagi an sità, as dësvlupo a Torton-a àutre fàbriche ch'a porto richëssa e benese: la sità a chërs a livel demogràfich, ëdcò grassi a la fòrt imigrassion da Mesdì d'Italia e a ven-o edificà dij neuv quartié a nòrd, a su e a òvest dël sènter sitadin.