Àich

Àich     Stat: Italia Region: Piemont Provincia: Provincia ëd Lissandria Nòm 'n italian: Acqui Terme Coordinà: Latitudin: 44° 40′ 31.8′′ N Longitudin: 8° 28′ 12.9′′ E Autëssa: 156 m s.l.m. Surfassa: 33,30 km² Abitant: 19.651 (2018) Comun dj'anviron: Àles Bel Còl, Castel Roché (AT), Cavàu, Gognèd, Mlass, Montabon (AT), Ricaldon, Strev, Ters, Visòn CAP: 15011 Prefiss tel.: 0144 Còdes ÌSTAT: 006001 Còdes fiscal: A052  Sant protetor: san Guido  Festa dël borgh: 11 ëd luj  Sit istitussional Àich (ëdcò Äich ant ël dialèt monfrin local con la a velarisà, Acqui Terme an italian) a l'é un comun dël Piemont ëd 19.651 abitant , ant la provinsa ëd Lissandria. Ël pais a resta ant l'Àut Monfrà, an sla riva stentrional ëd la Bormia, a val ëd la confluensa col torent Er. Stòria La presensa dl'òm ant ël teritòri d'Àich a armonta almanch al Neolìtich. An época protostòrica a l'era abità da popolassion ligurin-e dla branca che ij roman a ciamavo Statielli. Ël borgh pì important as ciamava Carystum e dël 173 a.C a l'é stàit assedià e crasà dai roman comandà dal cónsol March Popilio Lenà. D'apress a la conquista roman-a, ël teritòri e ij sò abitant a subisso na gradual romanisassion e a ven fondà na sità ciamà Aquae Statiellae për via dle sorgiss termaj. La posission stratégica antra 'l Mar Lìgure e la Pian-a dël Pò e, dal 109 a.C., la costrussion ëd la Via Aemilia Scauri ch'a mnava da Derthona (ancheuj Torton-a) a Vada Sabatia (ancheuj Vado Ligure) a porto a 'n gran dësvilup dij comersi e a na fioridura econòmica e social. Ij rest ëd l'aquedot J'artrovament archeològich a mostro na sità monumental, furnìa ëd n'aquedot e d'impiant termaj, teatro e anfiteatro, negossi e mercà, animà da na fiamenga atività comersial, artisanal e industrial. Ël perìod ëd pì grand splendor a va dal I al II sécol d.C., quand che Aquae a l'é cità ant ij test ëd Plinio, Strabon, Séneca e Tàcit, e soe terme a son considerà antra le pì bon-e 'd tut l'Imperi Roman. A-i dovìo essje almanch doi impiant termaj: un pì grand a l'autëssa dl'atual Piassa dla Bujenta, n'àutr dotà 'd pissin-e termaj davzin a l'atual Cors dij Bagn. Ij rest archeològich pì significativ a son coj dl'aquedot, edificà dël I sécol d.C., ch'a arfurnìa d'eva 'l sènter ëd la sità an derivandla dal torent Er ant j'anviron ëd Cartòs, con un percors ëd 14 km, an part sota tèra e an part sospèis, e dont ancheuj a resto dij pilastr an corispondensa dl'atraversament ëd la Bormia. An sità l'eva a l'era arcujùa ant na gran sisterna an posission elevà e le conduture an piomb a la portavo a le fontan-e, a le vasche pùbliche e privà e a l'era 'dcò dovrà për arfreidé l'eva dle pissine-e termaj. La Catedral ëd Santa Maria Assunta Ant la tarda età imperial, an Àich a së spantia 'l Cristianésim e la sità a dventa sede vëscovil. Malgré la decadensa dl'Imperi Roman, ël ròl ëd prestis dij vësco e la presensa dle terme a garantisso la survivensa dla sità e a na évito l'abandon, a diferensa 'd lòn ch'a càpita a vàire sità dël Piemont meridional. A la fin dël sécol ch'a fa VI, Àich a l'é conquistà dai Longobard e a l'é fàcil ch'a sìa intrà ant ël Ducà d'Ast. Lë stòrich contemporani Pàul Diàcon a cita ancora le terme an atività. Sota al regn dij Franch, la sità a l'era sede d'ën contà che, ansema a col ëd Savon-a, a formerà peui la Marca Aleràmica. La cesa a esércita 'n ròl important nen mach a livel spiritual ma ëdcò polìtich e econòmich: dël 978 l'imperador Oton II ëd Sassònia a armet al vësco ël goern ëd la sità e dij sò anviron. A s'anandio an cost perìod ij travaj për la costrussion ëd na neuva Catedral dedicà a l'Assunta e a ven 'cò costruìa na prima sinta 'd muraje. La catedral a l'é consacrà dël sécol seguent dal vësco Guido (ch'a sarà peui ël sant protetor sitadin), ch'a fonda doi monasté: col ëd San Pé për ij monio e col ëd Santa Maria për le monie. Dël sécol ch'a fa XII a nasso le prime istitussion comunaj (ij prim at pùblich a son atestà dal 1135), ma la Comun-a a l'ha nen na vita fàcil për l'antagonism dël podèj vëscovil, për j'anteress ëd le famije nòbile locaj (ij Blé e ij Blingé), dle famije sgnoril (ij marchèis ëd Ponson, dël Bòsch, dël Carèt, ëd Monfrà) e dle Comun-e pì grande (Alba, Ast, Génoa e Savon-a). Dël 1168 la fondassion ëd la sità 'd Lissandria a buta an crisi le doi istitussion d'Àich: la Comun-a a resta sofocà da la prepotensa dla giovo Comun-a e a-i é 'l privo che la diòcesi a ven-a assorbìa da cola lissandrin-a. Le guère an Piemont dël sécol ch'a fa XIII a contribuisso a fé chërse le dificoltà për la sità, tant che dël 1278 an serca 'd protession Àich a decid d'aderì al Marcheisà 'd Monfrà, an mantnisend un cert livel d'autogoern. Ël castel dij Paleòlogh La sità a resta lijà për sécoj a le sòrt dël Monfrà, ëdcò quand che a l'inissi dël Tërzent ël Monfrà a passa da la dissendensa aleràmica a cola dij Paleòlogh e quand dël 1533 ij Gonsaga 'd Màntoa a intro ant la lìnia 'd sucession e a dven-o marchèis. Dël 1708, an séguit a la Guèra 'd Sucession Ëspagneula, Àich a passa al Ducà 'd Savòja 'd Vitòrio Medeo II e pì tard al Regn ëd Sardëgna. D'apress a l'época dla dominassion fransèisa ëd Napoleon Bon-a-part, dël 1815 a torna ant ël Regn ëd Sardëgna e a l'é aministrà sota a la Division (peui Provinsa) ëd Lissandria, a l'é a cap ëd l'omònima Provinsa (peui Sircondari) e d'ën Mandament comprendent ëdcò Àles Bel Còl, Castel Roché, Mlass, Ricaldòn, Strev e Ters. L'Eutsent a porta a la nàssita d'infrastruture importante: ancora sota Napoleon a ven costruìa la strà statal Lissandria - Àich - Savon-a; an séguit a l'é edificà ël pont Carl Albert ch'a colega la sità con l'àutra riva dla Bormia, a nasso le ferovìe ch'a men-o a Lissandria (1858), Savon-a (1870), Ast e Génoa (1893). Àich a torna a esse arnomà për soe terme e dzoratut antra la fin ëd l'Eutsent e l'inissi dël Neuvsent ël turism gropà ai bagn e a le terme a porta a la creassion ëd neuv ëstabiliment, obergi, teàter e casinò. Conomìa La conomìa local a l'é motobin diversificà: l'atività pì arnomà an Àich a l'é cola gropà al turism për le eve termaj, agevolà da na bon-a arseitività obergera e da struture comersiaj, culturaj, sportive e arcreative. L'agricoltura a l'é ancora importanta: an sle colin-e a-i son ampie coltivassion ëd vin apresià (a son tìpich ël Brachet e 'l Dosset d'Àich DOC), ma 'dcò ëd cereal, ortaje e foragg për l'anlevament bovin. A-i é ëdcò d'andustrie ant ël setor alimentar (doss, formagg, vin e distilassion, surgelà), chìmich (vernis e solvent), metalmecànich (màchine dj'utiss, machine për ambotié, machine agrìcole), dj'ambalagi, dla mobilia, dla strumentassion elétrica, dël vestiari, dl'orefisserìa, dla lavorassion ëd la plàstica e dël véder. Monument e edifissi important Reste dl'aquedot roman dël I sécol Ël Dòm La Bujenta Cesa ëd San Fransesch (arcostruìa ant la prima mità dl'Eutsent) Palass dël Vëscovà Palass Roberti Palass dla Comun-a Castel dij Paleòlogh La Cesa dla Madòna (prim Dòm d'Àich) Aministrassion Ël sìndich a l'é Lorenzo Giuseppe Lucchini (dal 26/06/2017) Sità gemelà Àich a l'é gemelà con: Argostoli, Grecia Génoa, Italia Tășnad, Romanìa Anliure esterne Sit istitussional Galerìa fotografica Ël Dòm Ël trìtich ëd la Madòna 'd Montserat, ëd Bartolomé Bermejo, ant ël Dòm La Bujenta Arferiment