Lissandria
|
Lissandria (Lisändria an lissandren e an monfrin, Lisciandria an ligurin, e Alessandria an italian) a l'é na sità dël Piemont ëd 93.631 abitant [1], capleugh ëd l'omònima provinsa. As treuva a sirca 100 méter an sël livel dël mar, ant la pian-a aluvional formà da Tani e Bormia an corispondensa dla confluensa dij doi fium. Sò teritòri comunal a l'é 'l pì grand ëd tut ël Piemont, soa popolassion a l'é la tersa dla region, d'apress a cole 'd Turin e Noara. StòriamodìficaËl vast teritòri comunal ëd Lissandria a l'é stàit abità dagià an época motobin antica: a Castisserieu a son stàit fàit artrovament archeològich d'utiss ch'a smìo armonté a la prima Età dla Pera. A parte dal Neolìtich, ij prim ansediament preistòrich as dësvelupo an corispondensa dle vie 'd comunicassion prinsipaj, e antra coste dzoratut ij fium. A l'é për lòn ch'ël teritòri lissandrin a ved viaman spantiesse la presensa dl'òm. J'artrovament a mostro cit grup ëd colonisator dédit a l'agricoltura, a l'anlevament e ai comersi 'd pere levigà. Col passagi a l'Età dël bronz a cambio le costume religiose e as passa a 'n tipo 'd cultura caraterisà da la cremassion. La tomba 'd Lissandria, artrovà davzin a la Cassèina Ciapon-na, a mostra j'element ëd cost'época e a l'é un ëd j'esempi pì arlevant ant l'Italia stentrional. A s'ancamin-a a formé na cultura dë stamp selt-ligurin, con vàire contat con le aree padan-e e con cole transalpin-e. A smìa che j'ansediament ant l'area a sìo sempre restà cit, anfluensà da l'ariv ëd popolassion séltiche che mës-ciandse con cole celt-ligurin-e locaj a l'han comportà quaivòlta la fusion passìfica, quaivòlta la scapada dj'abitant an sij brich. La region a finiss sota al contròl ëd la Repùblica Roman-a, che antra III e II sécol prima 'd Crist a conquista tuta la Galia Cisalpin-a. L'anession a l'é nen fàcil an coste bande, le tribù dij Ligurin a ven-o anientà e deportà: a së stima ch'a sìo mòrt 16.000 antra ij Ligurin Statielli ch'a popolavo la part meridional ëd l'atual provinsa. Dël 42 a.C. la Galia a oten la pien-a sitadinansa roman-a. As costruisso le strà consolar ch'a colego le colònie fondà ant ij neuv teritòri e ch'a favorisso ij comersi. Antra Derthona e Hasta a passa la via Fulvia e a nass la sità 'd Forum Fulvii, anté ch'ancheuj a-i é la frassion ëd la Vila. A parte dal III sécol dòp Crist, la crisi econòmica e polìtica dl'Imperi a porta a la decadensa dij sènter abità minor: Forum Fulvii a resta 'n cit ansediament rural e le ùniche sità ch'as conservo a son cole tanme Torton-a e Aquae Statiellae ch'a ospito na sede vëscovil. Le invasion dj'esércit strangé e la scarsa adressa a ministré ij cambiament epocaj a l'han portà l'Imperi a terminé dël sécol ch'a fa V. L'ariv dij Longobard dël sécol ch'a fa VI a porta a cambié dël tut l'ordinament aministrativ, con la creassion dij Ducà e dël vassalagi. Ël teritòri rural a s'organisa antorn a le curtes, vaste asiende agrìcole anté che jë sgnor locaj a ministravo la giustissia. A nass an costa época la curt ëd Marengh, ch'a l'ha ospità pì 'd vòte ij regnant. A la Spinëta a-i é ancora 'n rest ëd na tor ëd tarda época longobarda che con l'andé dij sécoj a l'ha pijà 'l nòm ëd Tor ëd Teodolinda. Dòp la conversion dij Longobard a la religion catòlica, a së spantio torna le assion d'evangelisassion ëd le campagne. La vita religiosa a treuva ij sò sènter d'anfluensa ant le piev, andova ch'a s'esercitavo batésim e sacrament. Ant l'época dij Franch, dël sécol ch'a fa VIII, a nass la curt ëd Roveré, ant l'atual sènter sitadin a sud dël Tani. La cesa 'd Santa Maria 'd Castel a l'era la piev d'arferiment për Roveré e j'anviron. .JPG) Dal 1198 Lissandria a ven Lìbera Comun-a e as guerna an autonomìa daspërchila për un sécol e mes. A l'inissi dël Tërzent, fatigà dai contrast antra Guelf e Ghiblin e da le guère sensa sust con Ast e col Marcheisà 'd Monfrà, la sità a decid ëd butesse sota la protession dij Viscont, sgnor ëd Milan. Dël 1348 a intra ofissialment a fé part dël Ducà. A la mòrt dël duca Gian Galeass Viscont, dël 1402, ël condoté 'd ventura Facin Can a l'ha conquistà la sità e bon-a part dël Piemont oriental, pijand an assedi e devastand tante sità dl'area lissandrin-a. La sità a resta sota al sò contròl dal 1404 al 1411. D'apress a soa mòrt, grassie 'dcò al matrimòni dël duca Filip Maria con la vìdua dël conodoté, Lissandria a torna ant ël Ducà 'd Milan e a na segue le sòrt për tërzent agn. Con la mòrt ëd l'ùltim djë Sfòrsa, dël 1535 ël Ducà a ven ancorporà ant le tère imperiaj dl'Imperi Roman Sacrà, sota l'imperador Carl V.  Re Vitòrio Medeo II, considerand la posission ëstratégica dla sità, a ne organisa la vida polìtica: a istituiss ël ròl dël Governador e a rinfortiss le struture militar, an agiornandle a j'ùltim svilup ëd le fortificassion a la moderna, con la costrussion ëd na Sitadela stragrossa tant da comporté la demolission ëd l'antich borgh ëd Bërgoj. A la fin dël Setsent, ël Piemont a l'é colpì da le bataje espansionìstiche dl'armà fransèisa comandà da Napoleon Bon-a-part. Ai 14 ëd giugn dël 1800 a Marengh as combat un-a dle pì importante bataje 'd Napoleon, ch'a consent la conquista fransèisa dl'Italia dël Nòrd. Dël 1802 Lissandria a l'è ancorporà ofissialment ant la nassion fransèisa e dven ël capleugh dël neuv Dipartiment ëd Marengh. Con la restitussion al Regn ëd Sardëgna, a s'anandia l'época dl'ansidit Arsorgiment e Lissandria a l'é n'important sènter ëd cultura liberal e ai 10 ëd mars 1821 a ved nasse na solevassion mnà da l'ufissial Santor ëd Santa Reusa stansià a la Sitadela, con l'istansa 'd na Costitussion e l'esposission dël drapò italian.  MonumentmodìficaEdifissi sivil e militarmodìfica
 Edifissi religiosmodìficaColturamodìficaA Lissandria a-i é l'Università dël Piemont Oriental Amedeo Avogadro. A-i é 'dcò na scòla dëstacà dël Politécnich ëd Turin. Frassionmodìfica
 AministrassionmodìficaLa ca dla comun-a as treuva ant lë stòrich Palass ross, an piassa dla Libertà. Ël sìndich a l'é Giorgio Abonante (PD) dal 28-6-2022. Sità gemelàmodìficaLissandria a l'é gemelà con:
Anliure esternemodìfica
Arferimentmodìfica
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
