Christiaan Huygens

Christiaan Huygens Fìsich, matemàtich e astrònom. A l'era nassù a L'Aja ël 14 d'avril dël 1629 e a l'é mòrt ambelelà l'8 ëd luj dël 1695. La formassion Ij prim rudiment ëd soa educassion a l'ha daj-je sò pare Constantijn. Dal 1645 al 1647 a l'ha studià drit a l'Università ëd Lèida e frequentà ij cors ëd Frans van Schooten. Peui, dal 1647 al 1649 a l'é passà al Colege d'Orange a Breda anté che, an dzorpì che studié drit, a l'é anteressasse ëd matemàtica. A l'ha ancaminà a publiché d'arzultà sientìfich anteressant a parte dal 1651, con soa prima euvra, un tratà an sla quadradura dle session còniche anté ch'a criticava ij métod nen bin giustificà ëd Grégoire de Saint-Vincent. Dël 1654 a l'é un travaj an sla teorìa dj'evolùe e dj'evolvente dle curve. Ël tramud a Paris Dël 1655 Huygens a l'é andàit a Paris, anté ch'a l'é vnù an contat con dle përsonalità sientìfiche ëd prim pian, tanme P. Gassendi. A l'ha podù ëdcò ven-e a conossensa dj'arzultà ëd Girard Desargues, Blaise Pascal e Pierre de Fermat. Ëd cost perìod a l'é l'euvra De ratiociniis in ludo aleae, ansima ai problema dij gieugh d'asar e dël càlcol dle probabilità. An coj agn a l'ha ëdcò studià la manera ëd realisé un pèndol isòcron ëd fasson rigorosa e a l'é dedicasse a l'anàlisi dla relatività dij moviment e a le liure antra le laj dij truch e le laj ëd robatament dij grev. A l'é tornà a Paris dël 1660, giumaj compagnà da na notèivol nomea sientìfica: Luis XIV a l'avìa proponùje na rica pension, e a l'é un dij fondador dl'Academia real dle Siense. Dël 1663 a l'é stàit elegiù mèmber ëd la Royal Society A l'é a Paris ch'a pùblica soa euvra fondamental Horlogium oscillatorum e a rancontra Leibniz, dont a dventa amis. L'artorn an Olanda Motobin malavi, dël 1681 a rintra an Olanda. A passa ses agn a fabriché dle lent ëd na distansa focal ëstragròssa che, montà ansima a dij àut paloch, a formavo coj ch'a j'ero ciamà dij telescòpi aéreo. La mòrt ëd sò protetor Colbert e la polìtica viaman pì reassionaria ëd Luis XIV a lo dëscoragio a torné an Fransa. Antlora a passa chèich agn a Londra, anté ch'a l'ha 'd rapòrt d'amicissia con Isaac Newton. A l'é apress dij sò contat con Newton che a l'ha publicà un Tratà an sla lus e un Discors an sle càuse dla gravità. Huygens a l'era mai mariasse. Ël darié tòch ëd soa vita a lo passa ant la solitùdin e la maladìa. Sò travaj Formasse dzortut a la scòla dël mecanicism cartesian, Huygens a l'ha dësvlupane ël programa privilegiand l'aspet ësperimental. Ant ij sò studi a l'ha sempe dovrà d'utiss matemàtich tradissionaj, con pòca atension për ij procediment infinitesimaj. Contribussion an matemàtica An matemàtica sò travaj a rësguarda le proprietà dle curve e ël càlcol dle probabilità. Huygens a arpija jë scambi ëd litre antra Pascal e Fermat an sël càlcol dle probabilità e a-i completa an soa euvra De ratiociniis in ludo aleae, ch'a peul consideresse ël prim tratà an sl'argoment. A definiss la speransa matemàtica e a arzòlv dij problema ëd probabilità ch'a j'ero a la mòda a l'época. Ant ël 1669 a càlcola na speransa ëd vita a parte da 'd tàule ëd mortalità ëd na paròchia anglèisa. A studia vàire curve, 'me la siclòida, an ësmonend-ne le liure con dle proprietà fìsiche, le curve logarìtmiche e cadenarie. A smon le nossion d'anvlup ëd na famija ëd rete, peui dël 1673 cole ëd dësvlupà e dësvlupanta ëd na curva, tratand an particolar ël cas dla paràbola e dla siclòida. As devo ëdcò a chiel dij travaj sla quadradura dla paràbola e dij cont aprossimà dël nùmer π. Contribussion an fìsica Ant la fìsica, Huygens a studia ël moviment dël pèndol, la teorìa dla lus, le laj d'arflession e 'd rifrassion, ël robaté dij còrp. A l'ha smonù na solussion precisa al problema dij truch antra ij còrp e a l'ha descrivune con precision la dinàmica an basand-se ansima a ses ipòtesi e ai prinsipi fondamentaj dla conservassion dla fòrsa viva e dla quantità ëd moviment. Ant l'euvra Horlogium oscillatorum, dël 1673, a l'ha cujì j'arzultà otnù durant lë studi dij sènter ëd pendrojament, ch'a l'ha mnà an liura s-ciassa con soa atività d'orlogé e con l'analisi dle nossion ëd pèndol sempi e compòst. A l'ha dëscrivù ël përfessionament ëd la pèndola. Pì tard a l'é stàit bon a trasferì a la neuva técnica dj'arsòrt a spiral le propietà dl'isocronism dël pèndol sicloidal. Ant sò Traité de la lumière a l'ha giustificà le laj dla rifrassion òtica dovrand ël métod dl'anvlup dj'onde. An sa manera, ël fenòmeno fìsich dla propagassion ëd la lus a vnisìa a esse gropà a le manifestassion locaj dla lus a 'n moment fissà, pitòst che a na propietà dij raj retilign. An efet, a së sbòssa l'idèja ëd na natura ondulatòria dla lus basà ansima a na pì general nossion d'onda: leu dij pont anté che ël fenòmeno luminos as manifesta ant l'istess moment. Sòn a l'era an analogìa con j'onde sonore. Ës model a sorpassava an part la fasson cartesian-a ëd mecanicism ës-ciass dë spieghé ij fenòmeno luminos e a përmëtìa ëd dé un quàder teòrich esplicativ complet për ij fenòmeno dla lus. Osservassion astronòmiche Huygens a l'ha dàit ëd contribussion amportante a l'astronomìa. Dël 1655, travajand con sò frel Constantijn, a l'ha ameliorà ël telescòpi. L'arzultà imedià a l'é stàita la dëscuverta d'un satélit ëd Saturn. Dël 1656 a l'é stàit ël prim a osserve la nìvola d'Orion. A l'ha arconossù che la lun-a a l'ha nen d'atmosfera e a l'ha capì che ij sò ansidit mar a dovìo pa avèj d'eva. Ël travaj d'atelié Durant tuta soa vita Huygens a l'é dedicasse ëdcò a la costrussion, ant l'atelié ëd famija, d'utiss òtich e lent për telescòpi. As dev a chiel l'anvension dl'orlòge a balansié. Sò sistema ëd balansié e arsòrt a spiral a l'ha però avù meno sucess ëd col, anàlogh ma pì pràtich, anventà da R. Hooke. A l'ha fabricà ëd lentìe ch'a l'han ameliorà la qualità dij telescòpio. A pòrto sò nòm Prinsipi ëd Huygens-Fresnel Sonda Cassini-Huygens e robò Huygens Euvre prinsipaj Horologium oscillatorium sive de motu pendulorum, 1673 N'edission completa dij travaj e dla corëspondensa ëd Huygens a l'é stàita publicà da la Société hollandaise des sciences an des volum, dal 1888 al 1905. De ratiociniis in ludo aleae (1657) Horologium (1658) Horlogium oscillatorum (1673) A conten, tra l'àutr, la determinassion dla bon-a relassion antra la longheur dël pèndol e ël temp ëd sò pendrojament e ij teorema an sla fòrsa sentrìfuga ant ël moviment sircolar, ch'a l'han giutà Newton a formolé soa laj ëd gravitassion Traité de la lumière (scrivù dël 1678, publicà a Lèida dël 1690) De vitris figurandis De corona et parheliis Descriptio automati planetarii (travaj publicà pòstum dël 1698)