Stòria dël Piemont
|
Ël Piemont, a l'é un pais che a confin-a con Fransa e Svìssera e costi avzin, dzoratut ant ël cas fransèis, a l'han sempre avù na gran influensa dzora soa stòria. Ant ij sécoj passà soa posission stratégica ai pé dj'Alp a l'ha trasformalo ant un bocon vreman galup për ij fransèis, che a lo vardavo coma ciav d'intrada për l'Italia. A son ëstàit ij Savòja a pijé 'l contròl dël pais già dal sëcol ch'a fa XVI: da quandi Emanuel Filibert ëd Savòja a l'ha tramudà la capital ëd sò pais da Chambéry a Turin, la dinastìa a l'é dventà padron-a dël destin piemontèis fin-a a l'unità italian-a.
J'achit modìficaLe prime testimonianse 'd vita uman-a an Piemont a son dël Neolìtich (d'utiss a son trovasse davzin a Alba, Ivrèja e an Valsusa). Ant ël cors dij sécoj ël teritòri a l'é stàit abità dai Lìgur, che a stasìo 'dcò an squasi tuta cola tèra che ancheuj a l'é l'Italia dël nòrd, e da d'àutri pòpoj coma ij Taurin, ij Graiocej, ij Bagienn e ij Salassin. A-i era na gran varietà 'd popolassion che a vivìa dzoratut ëd pastorissia ai pé dle montagne o 'd pësca davzin ai gran fium. A smija che fin-a la sità 'd Turin a sia nàita an época roman-a davzin a 'n cit sénter ëd Taurin, e për sòn a l'avrìa pijà 'l nòm ëd Julia Augusta Taurinorum, valadì dij Taurin. L'época roman-a modìficaIj Roman a son ruvà an Piemont ant lë sgond sécol a.C., ma nomach ant l'época'd Céser, ant j'ani dla campagna an Galia, anté che a-i é staje la fondassion roman-a 'd Turin; ant ij midem ani ij Salassin a j'ero vinciù con la dëròta d'Augusta Pretoria (l'Aosta dël di d'ancheuj). Ël rest dël Piemont dël di d'ancheuj, costituì dzoratut da 'd montagne, a l'é peui stàit ocupà mach da Otavian August, fieul ëd Céser. A cola mira 'l Piemont a l'é stàit dëspartì tra la Galia Cisalpin-a e le provinse roman-e dj'Alpes Cottiae, Alpes Maritimae e Alpes Poenninae. Ij Roman a l'han fondà quàich sità piemontèisa: ansema a Ivrèja a son sità 'd fondassion roman-a: Ast, Alba, Àich, Noara e Vërsèj. Ste sità a j'ero nen grande përchè a nassìo coma 'd campament militar con ëd trincere e a l'é për costa rason che tute a l'han un sénter con na pianta quadrangolar. A la fin ëd l'época roman-a a-i é staje la bataja 'd Polèns, combatùa da Stilicon contra ij Visigòt ant la pian-a davzin a Bra. L'àuta Età 'd Mes modìficaDòp la fin dl'Amper Roman d'Ossident, ël Piemont a l'é furnì sota 'l contròl ëd le tribù barbàriche: ant un prim moment Odoacr, peui sota ij Borgond e peui sota j'Ostrogòt. A metà dël sécol ch'a fa ses ij Bisantin a l'han liberà 'l Piemont da la dominassion barbàrica e parèj a l'é finìa la guèra gòtica, son la sotmission dij Gòt. Ma, dël 568 d.C., a l'é ruvà na neuva popolassion barbàrica, ij longobard: le sità bisantin-e dël Piemont a son rendusse sensa resistensa e parèj a l'é terminà l'época dël podèj bisantin an Piemont. Ij neuv padron Longobard a l'han butà la capital ëd sò regn a Pavìa antramentre che a Turin a l'é stàita amportanta la figura d'Agilulf, prim duca ëd la sità. An costa época ël teritòri piemontèis a l'é stàit spartì an vàire ducà e a-i é staje 'dcò la fondassion d'amportant monasté (coma për esempi l'Abassìa dla Novalèisa). La posission strategica dël Piemont a l'era già ciàira an l'età 'd mes, quand Carl Magn a l'ha capì lë bzògn d'amparesse dla region për pijé 'l regn longobard ëd Desideri. La bataja final a l'é fasse a la Ciusa 'd San Michel e l'é stàita positiva për ël re franch: batù ij longobard, a l'é intrà andrinta al teritòri piemontèis, an argionzend Turin e Pavìa. Ij Sarasin modìficaAnt ël sécol ch'a fa neuv a son ancaminà 'dcò an Piemont scorerìe dij pirata Sarasin, ruvà da la Liguria, che a l'han vreman marcà la stòria dël pais. Ij Sarasin, partì da la Spagna e da la Provensa a l'avìo soa base a davzin a Saint-Tropez, a son ruvà a ravagé Ast e Susa, an sbaruvand la popolassion e an antrapand ij comersi ch'a passavo për j'Alp. Tra ël 912 aGC e 'l 920 aGC ij Sarasin a l'han squasi ravagià l'Abassìa 'd Novalèisa, che as trovava davzin al Monsnis, e Oulx a l'é stàit squasi dësblà. Ij monio a son peui arfugiasse a Turin. Ij Sarasin a son slontanà dal Piemont mersì a la colaborassion tra 'l Re d'Italia Ugo 'd Provensa, ël cont ëd Turin e 'l cont ëd Provensa. La division an marche modìficaDventà part dl'Amperi Carolingg, ël Piemont a l'é stàit dëspartì an tre region aministrative, con ëd termo nen fissà, e ant në sgond moment a l'é intrà ant la gran Marca d'Ivrèja, guidà da j'Anscarich. Costa-sì a l'era na potenta famija con n'orìgin franca, che a l'avìa sò fondador an Anscari I. Dventà tròp potente për l'echilibri local, dël 926 a.C. la Marca d'Ivrèja a l'é stàita dëspartìa dal re d'Italia Ugo 'd Provensa e parèj a son nàite tre marche neuve, con ël nòm dij sò fondador: Le neuve famije a l'han butà soa sede an amportante sità 'dcò fòra dal Piemont (coma Savon-a, prima capital Aleràmica). An costa época a-i era pa na distinsion ciàira tra Piemont e Liguria da già che 'l nòm Piemont a indicava nomach l'area tra 'l Tane e j'Alp Còssie (antramentre che dal sécol ch'a fa quìndes a l'avrà 'l sens dël di d'ancheuj). Jë Sgnor pì amportant ëd le marche piemontèise a son ëstàit Arduin d'Ivrèja e Olderich Manfrèid II, sgnor ëd Turin, che a l'ha sërcà dë slarghé sò domini con la fòrsa ma sensa sucess. Ai dissendent d'Arduin a l'é restà la marca Arduìnica, a Adelàide ëd Susa, fija d'Olderich, a son restà Turin e Susa, andoa a l'é andàita a vive la marchèisa. Con ël mariagi tra Odon ëd Savòja, Adelàide a l'ha unì ij teritòri piemontèis ëd sò pare Olderich con coj alpin an Savòja che la dinastìa 'd sò òmo a l'avìa fin da j'ani d'Umbert I Biancaman. Con cost mariagi la dinastìa "fransèisa" a ancaminava a progeté soa espansion an Piemont. Le Comun-e modìficaAnt ël sécol ch'a fa XIII a-i é n'arnàssita an tut ël Piemont con vàire borgh che a son dventà libere comun-e e tra ij pì amportant a-i son: Alba, Ast, Cher, Ivrèja, Noara, Turin, Torton-a, Vërsèj. Dël 1162, quand Milan a l'é stàita ravagià dai soldà dël Barbarossa, vàire comun-e piemontèise a son intrà ant la Lija Lombarda che a l'avìa 'l dobi but ëd bate l'amperador alman e dë slarghé sò domini teritorial. An onor dël papa Lissànder III, che tant a l'avìa fàit contra la mnassa ghibelin-a, le comun-e lombarde a l'avìo fondà, tra ij fium Tane e Bormia squasi coma a fé dispet a l'amperador alman, na neuva sità: Lissandria. Dël 1174 Federich I a l'é calà për la vira ch'a fasia sinch an Italia. Ravagià Susa, a l'é ruvà ant la pian-a padan-a an sarand Lissandria. La sità a l'ha resistù e a l'ha vagnà ij nemis che peui a son ëstàti dël tut vinciù ant la bataja 'd Legnan. La bruta dërota a l'ha pa cangià la situassion politica che a l'era creasse an Piemont: da na banda a-i ero le sità dla Lija coma Ivrèja, Noara, Vërsèj e Lissandria; da l'àutra banda a-i ero cole alià con l'amperador e guidà da 'd vassaj 'd Federich: Cher, Ël Casal, Turin e Tortona. La lòta tra ste sità a l'é stàita longa, dzoratut për ij but dë spantiament dël Monfrà e ëd Salusse. Ël Monfrà, Salusse e ij marchesà aleràmich modìficaLa nàssita 'd costi marchesà, che a l'han vreman marcà la stòria piemontèisa, a-i é staje mersì a Aleram ëd Monfrà. La legenda a dis che Aleram as sia mariasse con la fija dl'amperador Oton I dël Sàcher Roman Amper e che chiel-sì a l'abìa decidù 'd feje coma cadò 'd mariagi tute cole tère che Aleram a sarìa stàit bon a traversé a caval an tre di. Cola tèra a l'era 'l Monfrà e Aleram a l'ha peui avù'l tìtol ëd marchèis (967 d.C.). An realtà ël domini aleràmich a l'era motobin pì grand dël Monfrà da già che a ruvava dal fium Pò fin-a a la Liguria e a l'avìa coma "capital" Savon-a. Miraco Aleram a l'era fieul d'un grand sgnor feudal ëd costa tèra, Gulielm, dont i savoma squasi gnente. Motobin pì famos a l'é Bonifass dël Vast, novod d'Aleram e sgnor ëd Savon-a, che a dominava un teritòri dësmisurà (nen mach an Piemont ma 'dcò an Toscan-a), e a l'ha dëspartì ij sò domini an creand parèj ëd grand sénter ëd podèj. Tra costi sénter ij pì grand a j'ero pròpi 'l Monfrà e Salusse. Ant ël Monfrà ij marchèis Gulielm V ël vèj, Conrà ëd Monfrà, Bonifass e d'àutri a l'han slargà sò podèj an fasend pì granda e fòrta soa dinastìa e a l'han sërcà 'd pijé tut ël sud ëd Piemont. Gulielm V e Conrà a l'han partessipà a la Tersa Crosià, e Conrà a l'ha ardità 'l tròno dël Regn ëd Gerusalem. Bonifass I, sucessor ëd Gulielm V e Conrà, a l'é dventà re 'd Tessalònica e pròpi an cost regn Bonifass I a l'é mòrt an lotand contra ij bùlgar dël 1207. Ël moment pì àut a-i staje con ël regn ëd Gulielm VII (1253 - 1296), che a l'é dventà 'dcò capitan ëd Génoa e Milan. Ampërzonà dai lissandrin, a l'é stàit massà e sò fieul Gioann I (1296 - 1305) a l'é mòrt sensa gnun ardité. A cola mira ël contròl dël Monfrà a l'é stàit pijà da Teodor I, paleòlogh ëd Bisans, amparentà con j'aleràmich. A Salusse ël podèj ant l'época dle marche a l'é stàit meno evident. Manfrèid I, prim marchèis ëd Salusse, a l'era 'l prim-génit ëd Bonifass dël Vast e a l'ha otnù mach ël teritòri 'd Salusse e pòche àutre tère. Coj ch'a son ruvà dòp chiel a l'han nen aumentà l'amportansa dël marchesà che, al contrari, a l'é squasi dësparù quand a-i é staje la guèra sivila tra Manfrèid V e Federich I. Superà la guèra sivila e tramontà l'idèja dë spantié sò domini a tut ël Piemont, Salusse a l'é dventà 'n borgh rich e fiori mersì ai regn ëd Ludovich I e Ludovich II. Ij Savòja modìficaIj prim Savòja a j'ero pa piemontèis përchè 'l sénter ëd sò podèj a l'era la Morian-a, dëdlà dj'Alp e mach con ël mariagi tra Odon e Adelaide 'd Susa a l'han arseivù dle tère an Piemont. Donca fin da sùbit ël podèj dj Savòja as fondava sël contròl dij vàlich alpin. Ij teritòri sabàud colocà sle montagne, a l'avìo 'd termo nen precis e che a j'ero nen fàcil da controlé. A l'é stàit Umbert III ëd Savòja, ruvà 'l podèj a nomach 12 ani për la partensa dël pare Medeo III për le Crosià, che a l'é ciamasse për la prima vira Cont ëd Morian-a, ëd Savòja e Marchèis d'Italia. Quand Umbert III a l'ha pijà la decision ëd resté lontan da l'influensa borgognon-a për fé në stat orientà a l'Italia, ij Savòja ant un prim moment a l'han ëdcò sërcà 'd resté lontan da l'amperi ma peui a l'han dovù dventé vassaj amperiaj. Ant në sgond moment e për la conveniensa dël moment, Umbert III a l'é butasse contra l'imperi e për sòn l'imperator a l'é calà an Piemont e a l'ha ravagià ij sénter ëd Vian-a e Rivàuta. A la mòrt ëd Medeo IV (1254) a son ancaminà dle lòte tra ij fieuj dël cont che a l'han portà a na division dël teritòri peui torna butà ansema da Pero II, ciamà dai sò contemporan "ël cit Carl Magn", che a l'ha portà l'órdin e a l'ha peui lassà la sucession a sò frel Filip I. Dòp la mòrt ëd Medeo V ëd Savòja, lë stat sabàud a l'ha arpijà 'l podèj mersì a le vitòrie militar ëd Medeo VI e Medeo VII, arcordà con jë stranòm ëd "Cont Verd" e "Cont Ross". Dzoratut Medeo VII a l'ha fàit cadò a sò domini ëd na pòrta sël mar quand a l'ha pijà la sità 'd Nissa Marìtima, che a l'é restà 'l prinsipal pòrt sabàud fin-a a l'eut-sent. Da armarché 'dcò 'l branch ëd la famija Savòja-Acaja, che a l'ha arseivù 'l tìtol dël 1301, al mariagi tra Filip d'Acaja con Isabela, ùltima arditera dla dinastìa e che fin-a al 1418 a l'ha avù 'l contròl dzora 'n teritòri che a andasìa da l'àrea 'd Pinareul (la capital) e a ruvava fin-a Fossan. Sécol ch'a fa XV: j'ani dl'inquisission modìficaCosta a l'é stàita n'época ëd vàire indecision, ëdcò sota na mira religiosa. L'Età 'd Mes a l'ha vist nasse tante eresìe e 'l Piemont a l'é stàit la cun-a d'un-a dle prinsipaj: cola Dossinian-a, che a pijava sò nòm da sò fondador: Fra Dossin. A dispèt dël fàit che Dossin a l'avrìa sërcà d'artorné a la purità dij prim cristian, la stòria a l'ha contane che peui a l'avrìa fàit ëd ravagi an dij pais dël bielèis e dël noarèis. Ël vësco 'd Noara, Ranié Avogadro, a l'ha arseivù dal papa Clement V ël mandà d'organisé na "crosià" contra Dossin, che a l'é stàit ampërzonà e condanà a mòrt dël 1307. Për combate l'oposission a la Cesa catòlica an Piemont, dal sécol ch'a fa XIII a son ëstàit creà vàire tribunaj dl'Inquisission, durant ël pontificà dël papa Nossens IV. Ij tribunaj a j'ero squasi sempre guidà da d'inquisitor dël milanèis o dël Delfinà. Soens tra j'anquisitor e 'l pòpol a-i ero dle bataje, coma quand dël 1365 l'inquisitor Pietro Cambiani a l'é stàit tacà e massà da la popolassion ëd Susa. Ant ël regn ëd Medeo VIII ëd Savòja 'l tribunal a l'ha avù 'n podèj ancora pì grand e le repression a son dventà sempre pì violente sota Ludovich I. Ant ël sécol ch'a fa XV a-i é staje na chërsùa dël podèj djë sgnor contra col ëd le libere comun-e (già men fòrte ant ël sécol ch'a fa XIV) e contra ij vësco. Ël podèj dij vësco a l'era stàit franch amportant për unì le sità tra 'd lor, ma da l'achit dël Quat-sent, scontrandse con ij Savòja, con ël Monfrà e con Salusse, cost podèj a l'era calà 'd pianta. Ël Sìnch-sent a l'é 'dcò 'l sécol anté che 'l Piemont a l'ha formà ij sò termo dël di d'ancheuj: ij teritòri dël sécol ch'a fa XXI a son coj che a l'avìo già ij tre stat ëd cola época (valadì Stat Sabàud, Monfrà e Salusse). Ël sécol ch'a fa XVI modìficaAnt ël sécol ch'a fa XVI l'unità teritòrial dël Piemont a l'é stàita dësblà squasi sùbit. Già dal 1494 ël pais a l'é stàit traversà da l'armada 'd Carl VIII ëd Fransa antramentre che a-i era la campania d'Italia che a l'avrìa storzà la situassion politica dla penìsola. Ëdcò ij Savòja, fin-a a col moment j'ùnich faldàuli a avèj ancora un podèj assé grand, tra 'l sécol ch'a fa XVI e XVII a son cascà ant na condission ëd fiaca. Dòp la mòrt ëd Medeo VIII ël podèj a l'é passà al fieul Ludovich e peui al novod Medeo IX. Cost-sì, arcordà coma n'òm grand për soa spiritualità e për sòn diciarà beà, a l'avìa na salute assé débola e an efet a l'é mòrt dòp un cort goern. Sò sucessor a son mostrasse a fé 'd conquiste teritòriaj, an goernand soens për pòchi ani. Ël moment ëd crisi a l'é stàit compagnà da la presensa 'd sovran amportant e potent coma Carl VIII e Luis XII: an costa época la Savòja e la capital del ducà, Chambéry, a son cascà sota 'l contròl dij fransèis, peui arcuperà da Emanuel Filibert, mersì a la vitòria sij fransèis a San Quintin dël 1559 (andoa Emanuel Filibert a l'ha guidà l'armada spagneula), e con la pas ëd Cateau-Cambrésis. Da col moment Emanuel Filibert a l'ha ancaminà na serie d'arforme che a l'ha cangià an mèj la situassion ëd sò ducà e dël Piemont. A l'ha sganfà ij privilegi fiscaj, la servitù dla gleba, a l'ha arforsà ij termo e soa armada an partessipand a la vitoriosa bataja 'd Lépanto (1571). A l'ha sërcà sensa boneur ëd pijé 'l Marchesà dël Monfrà e col ëd Salusse e, dzoratut, a l'ha capì che 'l fùtur dij Savòja a l'era da sërché nen an Fransa (giumai unìa sota na fòrta monarchìa) ma ant la penisola italian-a; për lòn a l'ha tramudà la capital dël ducà da Chambéry a Turin dël 1562. Ël sécol ch'a fa XVII modìficaCarl Emanuel I ëd Savòja a l'ha sërcà na neuva polìtica për arforsé jë Stat Sabàud, an pijand Salusse e an sërcand ëd fé l'istess con ël Monfrà. Con ël tratà ëd Cherasch dël 1631, ël sucessor Vitòrio Medeo I a l'ha ocupà na part dij teritòri dël Monfrà an perdend però la sità 'd Pinareul che a l'é andàita a la Fransa. An efet a fasìa temp che Piemont e Fransa a sërcavo 'd pijé la sita'd Pinareul che a l'avìa na vajanta piassafòrt. Dòp la mòrt ëd Vitòrio Medeo I a l'e stàit Carl Emanuel II a arforsé ancora 'd pì l'armada piemontèisa, e se la mòrt a l'avèissa nen fermà soa volontà, a l'é belfé ch'a l'avrìa sërcà n'àutra espansion. Dòp n'época 'd regensa fàita da Maria Gioana Batista, sò fieul, Vitòrio Medeo II, a l'ha decidù d'afronté lë stòrich nemis dël Piemont: la Fransa. Ant la guèra franch-piemontèisa (1690-1696: bataja dë Stafarda e bataja dla Marsaja) l'armada 'd Vitòrio Medeo II a l'é stàita batùa vàire vire da cola 'd Luis XIV ëd Fransa e donca 'l duca a l'ha decidù 'd cangé dë strategìa an dventand alìa dël Re Sol ma a l'é torna passà con ij nemis dij fransèis quand a-i é staje na bon-a ocasion. Dal Ducà al Regn modìficaAn cost sécol ij Savòja a l'han partissipà a tute le guère ch'a l'han sangonà 'l continent ant ël Setsent e, mersì a soa abilità polìtica, a son riussì a slarghé ij sò teniment. Coste-sì a a son le neuve conquiste:
Pròpi dòp avèj slargà parèj ij termo piemontèis, Vitòrio Medeo II a l'ha patì dël 1706 la pì granda invasion fransèisa dla stòria: però mersì a la gran resistensa dla capital piemontèisa e mersì a l'amportant agiut ëd l'armada austrìaca guidà da sò cusin Genio 'd Savòja, ël Piemont a l'ha otnù un-a dle pi grande vitòrie 'd soa stòria, coronà dal trionf final ant la bataja che a-i é staje dnans a le muraje 'd Turin al 7 dë stémber dël 1706. Ël premi për coj sacrifissi a l'é ruvà con ël tratà d'Utrecht dël 1713, quand ël duca Vitòrio Medeo a l'ha otnù ël tìtol ëd re 'd Sicilia, peui trasformà ant ël tìtol ëd re 'd Sardëgna. Ël prim re 'd Sardëgna a l'é stàit Carl Emanuel III, che an sò regn a l'ha partecipà a doe guère longhe e sagnose: la guèra 'd sucession polonèisa e la guèra 'd sucession austrìaca. Ël re piemontèis a l'ha vagnà quaicòsa dal prim conflit, antramentre che ant lë sgond a l'ha vist ij termo 'd sò pais violà dai fransèis. Përdùa n'importanta bataja a la Madòna dl'Orm, a l'ha però vinciù l'amportanta bataja dl'Assieta dël 1747, andoa con na granda vitòria a l'ha almanch arcuperà la pien-a sovranità ëd Piemont. "L'assolutism arformator" ëd Vitòrio Medeo II e 'd Carl Emanuel III a l'ha dëslupà un pais vajant sia sota la mira militar, sia sota la mira burocratica e aministrativa. J'arzultà a son però stàit men bon sota la mira econòmica e sossial: a-i era ancora nen na borzoasìa fòrta, bon-a a dësvlupé l'evolussion ëd la società antramentre che 'l comersi a l'era ancora blocà da tròpe taje, l'ortodossìa catòlica a l'era ancora tròp fòrta, e a-i era gnun-a arforma anluminista. A la finitiva a venta però armarché che ël Setsent an Piemont a l'é considerà 'l sécol d'òr për vàire rason:
Da l'Eut-sent a l'unità d'Italia modìficaAnt ij moment pì crìtich o 'd transission ëd la stòria nassional, ël Piemont a l'ha dàit amportant contribussion coma "laboratòri" polìtich e sossial, con j’euvre ‘d carità sossial ëd l’800 (arcordoma Giusep Benedèt Cotolengh e Don Bòsch), ij siòpero dj'ovrié 'nt le guère mondiaj (ant ël 1917 e 'nt ël 1943), j'esperiense turinèise d'Antonio Gramsci e Piero Gobetti (agn vint), la gròssa partecipassion a la Resistensa (1943-45), l'industrialism inovativ d'Adriano Olivetti (agn sinquanta), la stason ëd lòte dl'otonn càud (1969). Imponenta a l'è stàita l'industrialisassion ëd la region, che da la strutura agraria tradissional dël regn sabàud, fondà 'n sl'egemonìa dij rangh burocràtich e militar e dl'aristocrassìa fondiaria, ch'a l'ha savù anandié, ancaminand da l'età cavourian-a (1852-61), un process ëd modernisassion fin-a a vnì, a l'inissi dël Neuv-sent, na zòna rilevanta dël triàngol industrial ch'a l'ha 'ncaminà 'l decòl econòmich italian. A son nen mancà 'nt lë svilup esponensial, jë sbilanciament, dzortut teritoriaj, antra la zòna turinèisa, cheur ëd l'industrialisassion, e l'economìa rural e artigian-a dël rest ëd la region. L'economìa, tirà principalment da la FIAT, a l'ha portà 'nt j'agn sinquanta e sessanta a na gròssa imigrassion, ch'a l'ha provocà ancreuse trasformassion sossiaj e colturaj; a l'ha nen savù, però, rësponde ai cambiament portà da la mondialisassion ëd fin sécol e a l'ha pagà con la recession industrial e 'l fòrt aument ëd disocupassion. Bibliografìa modìfica
|